ERNESTO AGCAOILI, SR: Agsakdu ti Kinasirib

[nabulod ti ladawan a nausar]

Ruknoy ken ni Sakada ken Panglagip Kadakuada iti Panangrambak ti bulan ti Oktubre a kas Fil-Am Month...

.

.

.

AGTAWEN ni Ernesto Agcaoili, Sr. iti duapulo ket dua idi napan idiay Hawaii.

Nangato ti arapaap ni Ernesto iti pamiliana isut' gapuna a napan idiay Vigan, Ilocos Sur idi tawen 1946 tapno agpirma ti kontrata nga agtrabaho iti Hawaii a kas maysa a plantation worker.

Kayatna nga ipaayan ti pamiliana iti nasaliwanwan a panagbiag-

Ken kayatna ti agurnong ti adu a kuarta para iti masakbayanna.

Maysa a sakada ni Ernesto.

Ngem asino ni Ernesto?

Nayanak ken dimmakkel ni Ernesto Agcaoili, Sr. iti Vintar, Ilocos Norte idi Pebrero 23, 1924.

Napan idiay Hawaii a naglugan iti barko nga S.S. Maunawili. Nagrubbuat ti barko a nagluganan ni Ernesto ken dagiti sabsabali pay a nagpirma a lallaki iti kontrata iti pantalan ti Salomague, Cabugao, Ilocos Sur idi 1946.

Agingga a sibibiag ni Ernesto, saanna a malipatan dagiti lallaki a kinalugananna iti barko a bin-ig nga Ilokano iti panagturongda idiay Hawaii. Innaganna ida a kas kada Catalino Balmilero, Macario Rivera, Presillano Passion, Silvestre Baggao, Apolonio Tabangcura ken Silvestre Peros, Sr.

Kas met ti rason ni Ernesto, kalikaguman dagitoy a lallaki ti naraniag ken napimpintas a masakbayan iti Hawaii. Kayatda nga itag-ay iti rigat dagiti pamilia a pinanawanda a mangnamnama kadakuada.

Nakalalagip ken ni Ernesto ti panagbiahena...

Kas met kadagiti sabsabali a lallaki a kinaluganan ni Ernesto iti barko, nagbalin a nakalalagip kenkuana ti panagluganna iti barko. Agdadamo ken di mailaksid ti panagbuteng ken panagamak, nangruna idi addadan nga aglaylayag iti katengngaan ti taaw. Ngem para ken ni Ernesto, maysa met daytoy a karit ken eksperiensa.

Idi madanon ti barko a naglugananda iti Hawaii, dagus a naidestino ni Ernesto iti plantasion idiay Hilo. Nagtrabaho iti tallo a bulan. Ngem idi agangay, tinulongan ni Isabelo Macapulay, angkel ni Ernesto tapno umakar ti pagtrabahuanna iti Maui.

Nakastrek a dagus ni Ernesto iti East Maui Irrigation Plantation iti Paia. Naibalay ni Ernesto iti two-bedroom house a kaduana ti sabsabali pay a lallaki a kas kada Tomas Bernardo ken Andres Mariano. Masarakan daytoy a kampo a nagyanan ni Ernesto iti asideg ti daan a Maui High School ken naawagan daytoy a kampo idi iti H'poko Camp.

Lima doliar ti renta ti balay iti kada bulan, mairaman ditoyen ti danum ken elektrisidad. Agsueldo ni Ernesto iti 4 a doliar iti kada aldaw a panagtrabahona.

Nagtrabaho ni Ernesto iti East Maui Irrigation Plantation a kas brakeman. Isu ti mangimaton ti panangikarga kadagiti nalpasen a puted nga unas iti tren a mayallatiw ken maidiskarga iti Paia Mill.

Saan la a dayta, nagtrabaho pay ni Ernesto iti harvesting department ti kompania. Kalpasan ti sumagmamano a tawenna a kas brakeman, naikkan ti sabali a trabaho, ti kina-irrigation man. Daytoy ti trabaho ni Ernesto agingga a nagretiro idi 1986.

Saan a nalipatan ni Ernesto ni Silvestre Peros, Sr., ti kinadkaduana iti dayta a trabaho.

Naragsak met iti kampo...

Narimat ken kasla kanayon nga agar-arapaap dagiti naslag a mata ni Ernesto a makalagip iti nagbalin a kasasaad ken biagna iti kampo a nakaibalayanda. "Naragsak iti H'poko Camp," kuna ni Ernesto.

Rummuar ni Ernesto a kaduana dagiti sabsabali pay a lallaki no ti aldaw ti Biernes ken Sabado tapno mapan agudong iti sabali a kampo. Mapan agpasiar. No adda pasala, maisala amin dagiti babbai iti dayta a kampo. Mabayadan iti maysa a doliar ti tunggal panagsala.

Kuna ni Ernesto a tinawen a rambakanda ti Rizal Day. Maibilang a dakkel a pasken daytoy kadagiti Filipino. Ket kas kaugalian idi a tiempo, agidonar ti akinkukua ti plantasion iti maysa a baka a maparti ken maluto nga agserbi a pagsasanguan iti selebrasion.

Sabali laeng ti pallot [awaganda pay ti biangan] a kaay-ayo a pakiayaman ni Ernesto. Segun ken ni Ernesto, kanayon kano idi nga ag-raid dagiti polis no mannarimaan ti biangan. Agmulta kano dagiti matiliwan iti biangan ti sagsasangapulo doliar ti tunggal maysa. Ngem ti nakaay-ayat kuna ni Ernesto, no makabayaddan iti sangapulo doliar a multa, saanen a tiliwen dagiti polis ida. Tuloy ang ligaya.

Ababa a pakasaritaan ti pamilia ni Ernesto

Nayasawa ni Ernesto ken ni dati a Rosita Barbosa [pimmusayen]. Kas kadagiti dadduma a lallaki, nakayaw ni Ernesto iti kinapusaksak ni Rosita. Gapu ti dayta, saannan nga imbaybayag ket dagusna nga inkasar ni Rosita.

Aktibo ni Rosita iti aktibidad ti simbaan ken iti komunidad. Agpada nga aktibo a miembro da Ernesto ken Rosita iti Kahului Filipino Community Association [KFCA] ken ti Saranay Maui [SM].

Uppat ti nagbalin a bunga da Ernesto ken Rosita:

Ni Ernesto, Jr. , inauna. Nagtrabaho iti Haleakala Observatory.

Maikadua ni Roxanne Tejada. Nayasawa ken ni Paul Tejada. Nagtartrabaho iti Kapiolani Children's Hospital idiay Honolulu a kas Executive Secretary.

Darlene Gascon ti maikatlo. Nayasawa ken ni Alfredo Gascon ken nagtartrabaho iti Safeway Bakery ti Kahului.

Ni Leticia Akahi ti inaudi. Nayasawa ken ni Casey Akahi.

Magustoan ni Ernesto ti mapan agpasiar iti old Kahului Shopping Center. Makiinnistoria kadagiti kapatadanna. Agay-ayam iti baraha, checkers ken hanafuda.

Kas met kadagiti pada ni Ernesto a sakada, naragsakda a manglagip dagiti aldaw a panagkakadua ken ti kaaddada iti pagtrabhuan.

Ti kuna ni Ernesto kadagiti gagayyem ken kapatadanna: "Agrag-o. Agurnong iti kuarta para ti masakbayan dagiti annak. Paragsaken ti bagi!"

Kadagiti agtutubo kunana: "Inkayo agbasa. Agsakdu ti kinasirib ta awan makatagikua iti daytoy no di laeng dakayo. Inkayo tapno adda maipannakkelyo!"*

.

.

.

.

ERNESTO AGCAOILI, SR: Agsakdu ti Kinasirib

Rudy Ram. Rumbaoa

Fil-Am Observer Article

ammuenpaydaytoysakada.blogspot.com

#sakada #ammuenpaydaytoy #filipino #hawaii #ernestoagcaoilisr #oktubre #filamhistorymonth #vintar #ilocosnorte #ssmaunawili #pantalan #cabugao #ilocossur #salomague #rudyramrumbaoa

[nabulod ti ladawan a nausar]

 

KET NAIRAMANDA ITI PAKASARITAAN TI HAWAII

ket ney, ammuem met daytoy pada a filipino nga agindegen iti hawaii. ana met makunam, kompad?

Ruknoy ken ni Sakada ken Panglagip Kadakuada iti Panangrambak ti bulan ti Oktubre a kas Fil-Am Month...

---

IDI 2008, impasa ti Hawaii State Legislature ti HB 3343 HD1, a mangdesignar wenno mangitudo ti bulan ti Oktubre a kas Filipino-American History Month. Nakapasa iti House of Representatives ken iti Senado ti singasing a paglintegan ket pinirmaan ti Gobernador tapno mamagbalin a naan-anay a linteg idi Abril 15, 2008. Ti nasao a linteg ket inyam-ammo ni Representative Joey Manahan [D29-Sand Island, Kalihi Kai, Kapalama] ken miembro ti Filipino Caucus. Ti Fil-Am History Month ket maramrambakanen iti Estados Unidos manipud pay idi 1988. Nupay kasta, ti Hawaii State Legislature ti immuna a governing body a nangbigbig ti bulan ti Oktubre a kas Fil-Am History Month.

Naramenan ti agdama a henerasion dagiti Filipino-Americans ti Hawaii iti nangato nga arapaap a nangsagrap ti benepisio a gapuanan dagiti nagtaudan a kaputotan wenno nagannak a nagkapkapudotan a nagtrabaho kadagiti plantasion ti kaunasan ken kapinyaan idi un-una. Ngem no saan a gapu kadagitoy maawagan iti "Sakadas" a nanglukat iti ruangan ti naranraniag a masakbayan kadagiti simmaruno a kaputotanda, asino ni Filipino iti Hawaii ita?

Iti panagtultuloy a panagsangpet dagiti ubbing a henerasion, dagitoy ti mangbalbaliw ti ethnoculture ti America. Iti ingangato ti bilang ken ilalawa ti socio-economic ken opurtunidad ti edukasion ti mangted iti panagtalek ken kababalin a mangitandudo ti birtud ti namnama wenno napintas a pannirigan ti biag iti laksid dagiti karit ken pannubok kadagitoy baro a kameng ti sosiedad ti America. Saanen nga ibain ti kultura a nagappuan.

Pudno, nasagrap no di pay ket inawat dagiti ub-ubbing a henerasion a Fil-Ams ti nangatngato a klase ti edukasion, ad-adu a trabaho a pagserkan, ti kaadu nga ammoda no maipapan iti kompleksidad ti politika, panagtalek iti bukod a kinatao ken kabaelan, ken adda kadakuada ti tulbek a manglukat ken mangyuswat kadagiti kabaroanan nga idea a mayataday iti agdama a panawen. Kayatna a sawen, adun ti nagluposanen no maikumpera iti nagsaadan dagidi nagkauna a Filipinos iti Hawaii, nasuroken sangagasut a tawen ti napalabas. Ket agtultuloyto latta nga agsangpet dagiti ubbing a henerasion tapno sapulenda ti naranraniag a masakbayanda kadagiti pilida a pagilian a papanan, ngem ti Estados Unidos ti primaria a destino ti kaaduan- ti maawagan iti "land of the freedom."

Dagiti kaduogan a paradigmo ti nangted iti dalan kadagiti kabaroanan a konsepto kas iti diversity wenno kinaadu/kinasabsabali, nagkaadu a klase ti kultura, padapada nga opurtunidad, panangawat iti aksion nga umiso, pannakairaman wenno inclusion ken kinapudno ti politika iti nagbalinen nga aginaldaw a lengguahe iti America ken ti pannakirelasion iti sosiedad.

Dagiti Filipino ti kaalistuan ken kadakkelan ti bilang nga ethnic minority iti Hawaii gapu ti agtultuloy a panagadu dagiti agsangpet manipud iti Filipinas. Adda pattapatta nga 3,500 wenno nasursurok pay a bilang dagiti imigrante, kaaduan kadakuada ti ub-ubbing ken agtutubo ti sumangpet iti tunggal tawen

Adda maipagarup nga 85 a porsiento dagiti Ilocano a mangbukel ti komunidad dagiti Filipino- ket ti natibo a pagsasao ti kangrunaan nga aramatenda, ti Ilokano. Adda met sumagmamano a bilang dagiti Bisayano [manipud iti Central Region], ken Tagalog. Ket agsao dagitoy iti bisaya ken tagalog. Sabali laeng dagiti taga-Pangasinan, La Union, Tarlac ken dadduma pay a kabangibang a probinsia nga adda metten iti Hawaii. No ar-arigen, kasla u-ong nga agtubo ken agadu ti puli ni Filipino.

Iti itutupuar ti middle class, adu met latta ti agtartrabaho iti working class. Iti panagadu ti management, propesional ken kaarngi a pagtrabahuan, adda maipagarup nga apagkalima dagiti agtutubo-nataengan ti nairakurak a naduktalan a maibilang iti daytoy a kategoria. Karaman ditoy a propesion dagiti doctor, nurses, therapists, abogado, inhinyero ken business executives. Buklen iti 41 a porsiento, no di pay nasursurok ti grupo iti benneg ti sales and administratives, idinto a dagiti hotel workers, housekeepers, polis ken sabsabali pay a sektor ti mangbukel iti 30 a porsiento.

Kadagupan dagiti propesional iti komunidad dagiti Filipino, maibilang a dagiti mangtartaripato iti salun-at ti kaaduan kadakuada. Sabali laeng ti sektor dagiti nanarses, medical technologists, ken medical aides wenno caregivers. Nairakurak nga adda maipagarup 95 a porsiento a Filipino ti kaaduan a home care owners wenno operators.

Adda met nasurok maysa a porsiento a Filipino teaching faculty iti University of Hawaii, Manoa. Immadu met ti bilang dagiti estudiante a Filipinos a nagparehistro/nagpalista nga agbasa iti nasao nga unibersidad. Ibagian ti dakdakkel a populasion dagiti Filipino iti benneg ti arte ken entertainment industry kas iti jazz, Hawaiian music, hula, hip-hop ken panagsala

Iti pannakamodernisasion ti Hawaii, napataud dagiti lider iti umuna a henerasion ti Filipino-Americans. Naggapu dagitoy iti immuna nga edukado a nagannak a Filipinos nga immay iti Hawaii. Nairamanda iti makunkuna a "1954 Democratic Revolution in Hawaii."

Nabotosan ni Peter Aduja, umuna a Filipino lider a nangibagi iti Lehislatura ti daan a teritorio ti Hawaii. Maysa nga abogado ni Aduja a simmangpet iti Hawaii manipud iti probinsia ti Ilocos Sur. Naulit ti pannakailayon ken pannakaipatugawna iti Kongreso kalpasan a nagbalin ti Hawaii nga estado ti America idi 1959.

Maysa pay nga abogado, ni Ben Menor, a simmangpet met iti Hawaii idi kabankannuaganna manipud iti probinsia ti Ilocos Norte, ti umuna a Filipino a nakagun-od ti pammigbig babaen iti pannakadutokna iti Justice of the Hawaii Supreme Court. Ni met laeng Menor ti immuna a Filipino a nabotosan iti State Senator manipud iti grupo dagiti umuna a henerasion ti Filipino.

Idi tawen 1994, nabotosan ni Benjamin Cayetano a kas Gobernador iti estado ti Hawaii. Isu ti kaunaan kadagiti ethnic group a nabotosan a gobernador idi panawenna. Ken isu ti maikadua nga Asian-American a nabotosan a gobernador iti estado ti America.

Idi 1998, nailayon manen a kas gobernador. Nagretiro iti serbisio kalpasan ti 28 a tawen a panagpapaayna a kas gobernador, Lt. Governor, state legislature ken housing commissioner. Ni Cayetano ket anak ti marigrigat a pamilia a taga-Pangasinan. Nupay adu dagiti karit ken pannubok a naglasatan ti biagna, naileppasna ti kurso a kina-abogasia iti Loyola University ken Bachelor of Arts iti UCLA.

Maysa kadagiti makapainteres a panunoten wenno lagipen mainaig iti political career ni Cayatano ket iti saanna a panangaramat ti kina-Filipino-na idi nagkandidato. Malagip nga idi damona ti nangabak, nagpaidasig daytoy iti maysa a distrito ti Hawaii a kaaduan nga agnaed ditoy ket Japanese-Americans. Daytoy ti nangpaneknek a saan a makasupusop ti tulong ti maymaysa a kultural a grupo iti kondision ken no seknan iti panagkandidato. Kasapulan ketdi ti tulong ti dakdakkel pay a politikal ken kultural a grupo. Agpayso, makatulong ti bukod a puli, ngem importante met kas maysa a kandidato, masapul a denggen ti isingasing ken/wenno iyarungaing ti sabali a puli/kultura, networking wenno grupo dagiti kunektado a tattao ken serbisio, ken ti pannakabangon ti nalawlawa nga interethnic alliances tapno agballigi iti politika.

Iti lokal a politika ti Hawaii, naimaldit met ti nagan dagiti lider ti Filipino-Americans. Kas ken ni Eduardo Malapit, isu ti kaunaan a mayor iti county ti Estados Unidos idi nabotosan a kas Mayor ti Kauai idi 1974.

Ni Lorraine Rodero-Inouye, kaunaan a babai a Chief Executive iti county ti Estados Unidos idi nabotosan a kas mayor ti Big Island idi 1990. Nabotosan pay kas State Senator. Naggapu ti pamilia ni Rodero-Inouye iti maysa kadagiti immuna a 15 a sakada a simmangpet iti Hawaii idi 1906.

Sabali pay a maipannakkel a patanor ni Ilocano isu ni Artemio C. Baxa. Nayanak ken dimmakkel iti Barrio Teppang, Bacarra, Ilocos Norte, ken immay iti Hawaii idi 1967. Ni Baxa ti kaunaan a naturalized American a naggapu iti Filipino a puli/ramut a nadutokan a hues iti 2nd Circuit Court. Gapu iti daytoy, nairaman met a naimaldit ti naganna iti pakasaritaan dagiti Filipino iti Hawaii.

Nagserbi ni Baxa a presidente iti Maui County Bar Association, iti Per Diem Court, ken iti Department of Prosecuting Attorney. Idi tawen 1998, nairaman ti nagan ni Baxa iti listaan dagiti innem a kandidato babaen ti Judicial Selection Commission para iti nominasion ti 2nd Circuit Court Judge. Inaprobaran ti Senado ti nominasion ni Baxa. Dagiti miembro ti Maui County Bar Association ken ti Hawaii State Bar Association [HSBA] ti nangted ken Baxa iti kangatoan a botos a naawat wenno nagun-od ti maysa a kandidato.

Aktibo ni Baxa iti komunidad dagiti Filipino. Naawatna ti "Gintong Pamana" Leadership/Achievement Award nga inted ti Filipino Chamber of Commerce, Maui. Sabali laeng ti "Progress Award in Law" a naawatna manipud iti United Filipino Council of Hawaii. Nagbalin a modelo iti pannakaiyimplimentar ti Maui County Immigrant Services Program ken ni Baxa met laeng ti immuna nga empleado a naawat iti daytoy a programa iti babaen ti administration ni dati a Mayor Cravalho.

Kuna ni Baxa a dua ti nagbalin nga importante iti biagna no apay a natun-oyan ti balligina iti agdama. Umuna, ni tatangna, a nangted kenkuana iti amin a masapul ken pinansial a pannuporta idi nagbasa daytoy idi adda pay la idiay Filipinas; ken ti kaingungotna a nangipaay kenkuana iti moral a suporta idi nagsubli daytoy a nagbasa idi adda iti Hawaii.

Ken saanto met a malipatan dagiti dadduma a Fil-Ams a nagserbi iti konseho ken dadduma pay a posision iti gobierno- naimaldit metten dagiti nagnaganda iti pakasaritaan ni Filipino iti Hawaii. Kasta met a karamanda a nangparimat pay ti imahe ni Filipino kadagiti sabsabali a puli wenno kultural a grupo a kapulpulapolda iti inaldaw a panagbiagda iti Hawaii.

Kas met la kadagiti kaaduan a historiador, insurat dagiti American social scientists a ti komunidad ti etniko, wenno mainaig iti maysa a grupo a kultural iti maysa a dakdakkel pay a politikal ken kultural a grupo ken ethnicity ket saan laeng a makuna a sibubukel wenno interemente a parte wenno paset ti maysa a naisangsangayan nga aspeto wenno karakteristiko a banag a nasurat iti sosial a sistema ti America ken ti pakasaritaanna.

Ket kas met la iti kaaduan a kultura ti komunidad iti Estados Unidos, saan laeng a maymaysa ti makuna a komunidad dagiti Filipino. Agdepende ketdi iti kaadu, pangal ti panagdur-as iti sosio-kultura, langa, wenno karakterismo ti sosial/institusion ti gimong kas iti impormal ken pormal, pannakirelasion iti pang-ekonomia a politika ti lokal, siudad, ken estado.

Ket wen, saantay' koma a lipatan a nasukog ken natagibi ti panagdur-as ti komunidad dagiti Filipino iti Hawaii gaput' pannakasapulda idi iti trabahador a nagtrabaho kadagiti plantasion ti kapinyaan ken kaunasan...nga isut' nanglukat iti naranraniag a masakbayantayo ita. Wen, isudat' pudpudno a pakasaritaan ni Filipino iti Hawaii.

.

.

.

.

.

KET NAIRAMANDA ITI PAKASARITAAN TI HAWAII

Rudy Ram. Rumbaoa

wwwammuenpaydaytoysakada.blogspot.com

#sakada #filammonth #historymonth #filipino #american #impormatibo #artikulo #hawaii #ammuenpaydaytoysakada #pakasaritaan

[Nabulod dagiti ladawan a nausar]

 

TEDDEK NI FILIPINO ITI HAWAII

Naikupinen, Sakada, sabali a pakasaritaan a gapuananyo

ti kinasiak, ti pamiliak ken sibubkel a Filipino;

manipud iti Oahu, Big Island, Maui ken Kauai

agraman ti isla ti Lanai ken uray pay Molokai.

Kalpasan nasurok sangagaut a tawen, idir-i ti ragsakmi

sibibiagka iti lagip, sikat' gapuanan ken ramutmi;

kalpasan dagiti naglabas a tawen, ikantami iti sangalubongan

ti adu a sakripisioyo kadakami, diminto malipatan.

Dagiti rigatyo iti kapinyaan ken uray iti kaunasan

pinanawanyo a pamilia diyo la ida binaybay-an,

uray rinibu man a milia ti inkay' nagbabaetan

maipaay laeng napintas ken naraniag a masakbayan.

Karamankay' latta iti amin a pagsayaatan

dayawendakat' sabali a puli ti sangalubongan,

gapu't ayat, pammateg ken kinamanagparaburmo

maraem, maitandudo ken umuna latta ni Filipino

Nabangon dagiti pasdek a pakalaglagipam

Fil-Com Center iti Oahu a pagguummongan,

sabali laeng ti nadaeg a Binhi at Ani

a masarakan iti agdindinamag nga isla ti Maui.

Ket kas pammigbig ti anus ken sakripisioyo

naragpatmi ti balligi nga inkam' idaton kadakayo,

wen ta kabaelanmi ti makidinnaeg sabali a puli

a makipagnaed iti Hawaii, ipagpagtangsitmi.

Naimarkan iti agdama a kaputotan naaramidanyo

kalpasan nasurok sangagasut a tawen nga isasangladyo,

sumarsaruno a henerasion ituloydanto ti narugianyo

tapno iti aramid ken pannao, malagipda ni Filipino!

.

.

.

.

.

TEDDEK NI FILIPINO ITI HAWAII

[Ruknoy ken ni Sakada]

Ken Panglagip Kadakuada

iti Pannakarambak ti bulan

ti Oktubre a kas Fil-Am Month

Rudy Ram. Rumbaoa

ammuenpaydaytoysakada.blogspot.com

[nabulod dagiti ladawan a nausar]

#teddek #filipino #hawaii #sakada #pakasaritaan #gappuanan #oahu #bigisland #maui #kauai #lanai #molokai #lagip #idiri #ramut #kapinyaan #kaunasan #puli #sangalubongan #filcomcenter #binhiatani #pammigbig #sakripisio #balligi #kaputotan #henerasion #itangsit #aramid #sao #ruknoy #rambak #filammonth #oktubre

Ammuen Pay Daytoy, Sakada

Ladawan dagiti Sakada a Filipino iti Kaunasan ti Hawaii

ammuenpaydaytoysakada.blogspot.com

[nabulod ti ladawan a nausar]