Kuna ni Ramones: "No ania ti adda kaniak, pagyamanak unay. Ti balligi nagun-odko iti pamiliak. Awan pagbabaywak. Agbalin koma a napudno, agtrabaho a nasayaat ken natudio. Dayta. Para kaniak, agballigi amin a tao aniaman a kayatna iti biag manipud kinapudno ken kinasaldet a panagtrabaho..."
[Nabulod dagiti ladawan iti Honolulu Advertiser]
Ngem ania aya ti SAGA Dagiti Sakada?
Nangayed a pakasaritaan ti balligi gaput' nagappuanan. Daniw nga epiko ken/wenno atiddog a sarita maipapan iti balligi dagitoy a sakada.
ITI edad nga otsenta singko, nasidap pay laeng ti panunot idi ni Alejandro Bonilla kadaydi $4.oo a doliar a sueldona iti inaldaw a panagtrabahona iti kataltalonan. Kuna ni Bonilla a kanayon nga agpaw-it idiay Filipinas no maawatna ti sueldona. Napasamak dayta no manon a tawenen ti napalabas.
Kas met ken ni Bonilla, di met nalipatan ni Cipriano Erice, agtawen iti 81, daydi pannakiay-ayam ti grupona iti baseball kontra kadagiti dadduma pay a baseball teams iti plantasion. Kuna ni Erice a dumayo pay ti grupona a mapan agay-ayam iti baseball idiay Ewa agingga iti Waipahu.
Iti biang ni Leonides Ramones, nasin-aw pay laeng met iti lagipna daydi agsangapulo ket pito nga aldaw a panagbiahena iti taaw a naglugan iti barko nga S.S. Maunawili manipud Filipinas a nagturong iti Hawaii. Kunana, daydi a panagbiahena ti nangbalbaliw ti biagna iti agnanayon.
"Naggapuak iti marigrigat a pamilia ken napanak iti Hawaii tapno mangged ken maaddaan ti naraniag a masakbayan," linagip ni Ramones, agtawen iti walopulo.
Karaman dagitoy tallo a lallaki iti nganngani kadagiti uppat a pulo a nabatbati pay a sakada ti Waialua. Isuda ti nabirngasan iti "The Living Legends."
Naawis dagitoy a sakada [mannalon iti Filipinas] tapno agtrabaho kadagiti plantasion ti kaunasan ken kapinyaan ti Hawaii iti nagbaetan ti tawen 1906 ken 1946.
Agpapada da Bonilla, Erice ken Ramones a napan iti Hawaii idi 1946 [makuna a naudi a bansada dagiti sakada a simmangpet iti Hawaii] ken nagtrabaho iti Waialua Sugar Company, dati a Waialua Agricultural Company iti nganngani uppat a pulo a tawen. Nagretiro dagitoy idi 1980s sakbay nga agserra ti kiskisan idi tawen 1996.
Naipaayan ti pammigbig dagiti Waialua Sakadas, a kaaduan kadakuada ti agtawenen iti walopulo.
Ti Tarigagay ken Ling-et ti Maysa a Sakada
ALEJANDRO BONILLA
Iggem ni Alejandro Bonilla ti bislak a kayo, naannad ti aksaw dagiti sakana a nagna iti katapokan a kalsada nga agturong iti daan a kiskisan ti Waialua Sugar Company a pagtrabahuanna. Napasamak daytoy, walo a dekadan ti napalabas.
No dadduma, aglinong ni Bonilla kadagiti narukbos a bulong ti kayo nga agturong iti trabaho. Sabali laeng ti pasdek a paglingonanna iti pagtataripnonganda a mangmangged nga opisina iti kiskisan.
ITI edad nga otsenta singko, nasidap pay laeng ti panunot idi ni Alejandro Bonilla kadaydi $4.oo a doliar a sueldona iti inaldaw a panagtrabahona iti kataltalonan. Kuna ni Bonilla a kanayon nga agpaw-it idiay Filipinas no maawatna ti sueldona. Napasamak dayta no manon a tawenen ti napalabas.
Kas met ken ni Bonilla, di met nalipatan ni Cipriano Erice, agtawen iti 81, daydi pannakiay-ayam ti grupona iti baseball kontra kadagiti dadduma pay a baseball teams iti plantasion. Kuna ni Erice a dumayo pay ti grupona a mapan agay-ayam iti baseball idiay Ewa agingga iti Waipahu.
Iti biang ni Leonides Ramones, nasin-aw pay laeng met iti lagipna daydi agsangapulo ket pito nga aldaw a panagbiahena iti taaw a naglugan iti barko nga S.S. Maunawili manipud Filipinas a nagturong iti Hawaii. Kunana, daydi a panagbiahena ti nangbalbaliw ti biagna iti agnanayon.
"Naggapuak iti marigrigat a pamilia ken napanak iti Hawaii tapno mangged ken maaddaan ti naraniag a masakbayan," linagip ni Ramones, agtawen iti walopulo.
Karaman dagitoy tallo a lallaki iti nganngani kadagiti uppat a pulo a nabatbati pay a sakada ti Waialua. Isuda ti nabirngasan iti "The Living Legends."
Naawis dagitoy a sakada [mannalon iti Filipinas] tapno agtrabaho kadagiti plantasion ti kaunasan ken kapinyaan ti Hawaii iti nagbaetan ti tawen 1906 ken 1946.
Agpapada da Bonilla, Erice ken Ramones a napan iti Hawaii idi 1946 [makuna a naudi a bansada dagiti sakada a simmangpet iti Hawaii] ken nagtrabaho iti Waialua Sugar Company, dati a Waialua Agricultural Company iti nganngani uppat a pulo a tawen. Nagretiro dagitoy idi 1980s sakbay nga agserra ti kiskisan idi tawen 1996.
Naipaayan ti pammigbig dagiti Waialua Sakadas, a kaaduan kadakuada ti agtawenen iti walopulo.
Ti Tarigagay ken Ling-et ti Maysa a Sakada
ALEJANDRO BONILLA
Iggem ni Alejandro Bonilla ti bislak a kayo, naannad ti aksaw dagiti sakana a nagna iti katapokan a kalsada nga agturong iti daan a kiskisan ti Waialua Sugar Company a pagtrabahuanna. Napasamak daytoy, walo a dekadan ti napalabas.
No dadduma, aglinong ni Bonilla kadagiti narukbos a bulong ti kayo nga agturong iti trabaho. Sabali laeng ti pasdek a paglingonanna iti pagtataripnonganda a mangmangged nga opisina iti kiskisan.
Kadagidi nga aldaw, mangibaon ti kompania iti
trak a mapan agilugan kadagiti mangmangged tapno maidissaagda
iti kampo ti plantasion ken maisublida met laeng iti opisina
tapno sadiay nga ammuenda ti sumaruno a destinasionda.
Iti panangmingmingming ni Bonilla ti lugar, ti landmark wenno marka iti dikreksion/pagilasinan ti smokestack, adda dita ti natayag a torre ti lugar iti kiskisan-- ti Waialua Sugar Company, ti nangbaliw a namimpinsan ti panagbiagna. Inestoriana ti kapadasanna dita.
"Dakkel ti pakasaritaan ti Waialua Sugar Company iti biagko," kuna ni Bonilla. "Mabalin a kunak, daytoy ti pondasion, kas iti kongkreto, solido a kongkreto ti biagko."
Nagsennaay ken immanges iti nauneg. Inladawan ni Bonilla no kasano a pinanawanna ti ili a nakayanakanna a kas maysa nga agtutubo a mangsapul ti naimbag a gasat ti biag iti gangannaet a lugar
Sakripisio ti makagapu no apay a pinanawan ni Bonilla ti asawa ken anakna. Iti edad a beinte singko, linikudan ni Bonilla ti barrio ken ilina a San Nicolas, Ilocos Norte. Insakripisiona a pinanawan ti ubing nga asawa ken anakna, karaman ti ina ken kabsatna a babai.
"Idi panawak ti barriomi, kuna ni lolangko, ti naudi a balikasna kaniak: 'Anakko, mabalin a dikanton makita,'" linagip ni Bonilla. Saan nga ipagarup ni Bonilla a daydi a balikas ti lolana ket pimmudno-- ta immabot pay ti sangapulo a tawen iti Hawaii sakbay a nagawid tapno makita ken kailiwna ti pamiliana.
Narigat a desision ti pumanaw, ngem mamati ni Bonilla a masapul nga aramidenna dayta tapno makatulong a mangilung-aw iti rigat ti pamiliana.
Taldiap
Idi Pebrero 28, 1946, situtured a nagturong ni Bonilla iti pier ti Salumague, Cabugao, Ilocos Sur, no sadino a dita ti nagrubbuatan ti naglugananna a barko nga S.S. Maunawili. Iti dayta met la a tawen, karaman ni Bonilla dagiti makuna a maudi a bansada nga innem a ribu nga Ilocano sakada manipud iti Filipinas nga agturong iti Hawaii babaen ti panagrekrut ken panagawis ti Hawaiian Planters Association [HPA] kadakuada.
Immabot ti biahe ti barko a naglayag iti taaw ti Pasipiko iti nakurang a makabulan sakbay a nadanon ti Hawaii. Nakadanon ti barko iti pantalan ti Honolulu idi March 16, 1946.
"Ket dayta, naidestinoak iti Waialua Sugar Company," kuna ni Bonilla.
Iti panangmingmingming ni Bonilla ti lugar, ti landmark wenno marka iti dikreksion/pagilasinan ti smokestack, adda dita ti natayag a torre ti lugar iti kiskisan-- ti Waialua Sugar Company, ti nangbaliw a namimpinsan ti panagbiagna. Inestoriana ti kapadasanna dita.
"Dakkel ti pakasaritaan ti Waialua Sugar Company iti biagko," kuna ni Bonilla. "Mabalin a kunak, daytoy ti pondasion, kas iti kongkreto, solido a kongkreto ti biagko."
Nagsennaay ken immanges iti nauneg. Inladawan ni Bonilla no kasano a pinanawanna ti ili a nakayanakanna a kas maysa nga agtutubo a mangsapul ti naimbag a gasat ti biag iti gangannaet a lugar
Sakripisio ti makagapu no apay a pinanawan ni Bonilla ti asawa ken anakna. Iti edad a beinte singko, linikudan ni Bonilla ti barrio ken ilina a San Nicolas, Ilocos Norte. Insakripisiona a pinanawan ti ubing nga asawa ken anakna, karaman ti ina ken kabsatna a babai.
"Idi panawak ti barriomi, kuna ni lolangko, ti naudi a balikasna kaniak: 'Anakko, mabalin a dikanton makita,'" linagip ni Bonilla. Saan nga ipagarup ni Bonilla a daydi a balikas ti lolana ket pimmudno-- ta immabot pay ti sangapulo a tawen iti Hawaii sakbay a nagawid tapno makita ken kailiwna ti pamiliana.
Narigat a desision ti pumanaw, ngem mamati ni Bonilla a masapul nga aramidenna dayta tapno makatulong a mangilung-aw iti rigat ti pamiliana.
Taldiap
Idi Pebrero 28, 1946, situtured a nagturong ni Bonilla iti pier ti Salumague, Cabugao, Ilocos Sur, no sadino a dita ti nagrubbuatan ti naglugananna a barko nga S.S. Maunawili. Iti dayta met la a tawen, karaman ni Bonilla dagiti makuna a maudi a bansada nga innem a ribu nga Ilocano sakada manipud iti Filipinas nga agturong iti Hawaii babaen ti panagrekrut ken panagawis ti Hawaiian Planters Association [HPA] kadakuada.
Immabot ti biahe ti barko a naglayag iti taaw ti Pasipiko iti nakurang a makabulan sakbay a nadanon ti Hawaii. Nakadanon ti barko iti pantalan ti Honolulu idi March 16, 1946.
"Ket dayta, naidestinoak iti Waialua Sugar Company," kuna ni Bonilla.
Narugit a Trabaho
Adda sulsulpeng ken diperensia nga agdengngeg ti lapayag ni Bonilla, gapu iti daytoy, agsarita ti napigsa tapno maawatan ken mailadawanna no ania ti trabahona idi. Awaganda iti "concrete products man," ti umuna a trabaho ni Bonilla iti plantasion.
"Narugit, narugit a trabaho. Ken nadagsen para iti bagi," kuna ni Bonilla.
Maysa ni Bonilla a nairaman ti grupo dagiti lallaki nga agbatil iti semento ken agaramid iti 'concrete flumes' a maaramat a pagpasayak iti kaunasan. Paset ti makuna a flumes ket agdagsen ti 400 agingga iti 600 a pulgada.
Inako ni Bonilla a dina mabagkat ti flumes gapu iti kadagsenda. Ngem ina-ayna ti bagina ta agsueldo laeng iti kuarenta agingga ti singkuenta sentimo iti kada oras.
"Ngem nupay kasta, maka-urnongak met iti $4.oo wenno nasursurok pay ket dagus nga ipaw-itko dayta iti pamiliak," immisem ni Bonilla. "Kayatko ti agurnong ti ad-adu pay a doliar. Naragsakak nga agkuna ta dayta ti gapuna a napanak iti Hawaii."
Adda sulsulpeng ken diperensia nga agdengngeg ti lapayag ni Bonilla, gapu iti daytoy, agsarita ti napigsa tapno maawatan ken mailadawanna no ania ti trabahona idi. Awaganda iti "concrete products man," ti umuna a trabaho ni Bonilla iti plantasion.
"Narugit, narugit a trabaho. Ken nadagsen para iti bagi," kuna ni Bonilla.
Maysa ni Bonilla a nairaman ti grupo dagiti lallaki nga agbatil iti semento ken agaramid iti 'concrete flumes' a maaramat a pagpasayak iti kaunasan. Paset ti makuna a flumes ket agdagsen ti 400 agingga iti 600 a pulgada.
Inako ni Bonilla a dina mabagkat ti flumes gapu iti kadagsenda. Ngem ina-ayna ti bagina ta agsueldo laeng iti kuarenta agingga ti singkuenta sentimo iti kada oras.
"Ngem nupay kasta, maka-urnongak met iti $4.oo wenno nasursurok pay ket dagus nga ipaw-itko dayta iti pamiliak," immisem ni Bonilla. "Kayatko ti agurnong ti ad-adu pay a doliar. Naragsakak nga agkuna ta dayta ti gapuna a napanak iti Hawaii."
Nabalitokan a Tawen
Iti Waialua ti pagnaedan ni Bonilla, ngem nakikallaysa iti sabali idi 1971 kalpasan a pimmusay ti immuna nga asawana. Dua ti appokona ken innem ti appokona iti tuod manipud iti anakna a lalaki iti umuna nga asawana.
Kalpasan ti agarup nganngani uppat a pulo a tawen a serbisiona iti kompania, nagretiro ni Bonilla idi Disiembre 31, 1982. Intuloyna ti high school degree ken general building license.
Natalged ken addan iti seguridad ti masakbayan ni Bonilla. Kaay-ayona man ketdi ti agmula/ag-hardin, agkarpintero, ken agbiahe iti ruar ti Hawaii.
CIPRIANO ERICE
Iti Waialua ti pagnaedan ni Bonilla, ngem nakikallaysa iti sabali idi 1971 kalpasan a pimmusay ti immuna nga asawana. Dua ti appokona ken innem ti appokona iti tuod manipud iti anakna a lalaki iti umuna nga asawana.
Kalpasan ti agarup nganngani uppat a pulo a tawen a serbisiona iti kompania, nagretiro ni Bonilla idi Disiembre 31, 1982. Intuloyna ti high school degree ken general building license.
Natalged ken addan iti seguridad ti masakbayan ni Bonilla. Kaay-ayona man ketdi ti agmula/ag-hardin, agkarpintero, ken agbiahe iti ruar ti Hawaii.
CIPRIANO ERICE
Naragsak a nangiburay ni Cipriano Erice ti
pakasaritaanna iti plantasion a kas iti maris ti aruatenna--
blue jacket nga inasmangan ti puraw a T-shirt, brown pants,
grayish Velcro sneakers ken light blue baseball cap.
Narimat dagiti mata daytoy agtawen iti walopulo ket naysa. Linagipna ti biagna iti plantasion a kas maysa nga agtutubo. Agay-ayam idi ti baseball kalpasan ti napaut a trabaho, agbuya iti Filipino movies iti pagsinean ti karrubana ken mapan agbuya iti parada ti fiesta.
"Naragsak ti biag," kuna daytoy narapis a sakada ti Waialua.
Iti edad a 21, napan ni Erice iti Hawaii idi 1946. Kas met kadagiti dadduma, pinanawanna ti ili a naggapuanna. Tubo iti Siudad ti Laoag ni Erice, ken napan iti Hawaii tapno danonenna ti kabsatna nga adda idin iti isla.
"Adu ti madamdamagko maipanggep iti Hawaii. Dagiti nasayaat a bambanag. Napanak met tapno agurnong iti doliar, ken gapu ta nangato ti balor ti doliar iti Filipinas dagidi a panawen," kuna ni Erice. "Isut' gapuna a nagdesisionak a napan iti Hawaii tapno agurnong iti doliar."
Grass cutter ti immuna a trabaho ni Erice iti Waialua Sugar Company. Idi agangay, nagbalin a tractor operator, kalpasanna, welder.
"Arigko ti kasla umang nga agakar-akar iti trabaho tapno laeng makaurnong iti ad-adu a kuarta."
Aniaman nga adda a posision, sapulen latta ti bagi ti trabaho. "Narigat ti kasasaad iti plantasion idi," kuna ni Erice. "Agtrabaho a nasayaat tapno alisto a dumakkel dagiti maimula nga unas. No dadakkeldan, kuartan, kunam!"
Pau Hana Fun wenno Ragragsak Kalpasan ti Trabaho
Nagay-ayam met Erice uray pay narigat ti trabahona. "Kalpasan ti napaut a trabaho, pau hana, agay-ayamak iti baseball ken dadduma pay nga isports," kunana.
"Nangbukel ti kompania ti asukar kadagiti nagduduma nga sport leagues nga agpaay kadagiti mangmangged tapno mailiwliwag ti kinalidayda. Ditoy a mapili dagiti makilaban wenno makisalip iti sabali a komunidad ken grupo nga adda iti uneg ken likmut ti plantasion-- a kas iti Ewa ken Waipahu," linagip ni Erice.
Napataud ken nabukel dagitoy nga ay-ayam ta naliday ti biag iti plantasion. Aktibo a player ni Erice iti volleyball ken basketball. Amateur boxer pay.
"Kalpasan ti walo nga oras a trabaho, agdiretsoak iti gym tapno agensayo," kuna ni Erice. "Dayta ti biagko." Paggaayatna pay ti agbuya iti Filipino movies, nangruna iti Tagalog.
"Kaaduan kadakami ti Ilocano, ngem maawatanmi met bassit ti Tagalog," immisem, "Kaay-ayomi ti agbuya iti pelikula.
Dakkel pay a paset iti biag dagitoy a mangmangged ti musika. Agtokar dagitoy a kas banda wenno musikero kadagiti tradisional Filipino songs iti pagtitipon/punsionan, iti buniag ken kasar.
"Mariknam ti biag ken pudno nga anag ti kina-Filipinom no adda makitam idi a Filipino nga agtokar," kuna ni Erice. "Adda bukodmi a banda." Miembro iti string band ni Erice.
Kas kadagiti dadduma a tradisional a pasken, nalatak met idi ti Filipino Fiesta. Masansan nga agbayag ti pannakarambakna. Maipabuya ti cultural shows, karamanen ti parada ken carnival iti parke.
Narimat dagiti mata daytoy agtawen iti walopulo ket naysa. Linagipna ti biagna iti plantasion a kas maysa nga agtutubo. Agay-ayam idi ti baseball kalpasan ti napaut a trabaho, agbuya iti Filipino movies iti pagsinean ti karrubana ken mapan agbuya iti parada ti fiesta.
"Naragsak ti biag," kuna daytoy narapis a sakada ti Waialua.
Iti edad a 21, napan ni Erice iti Hawaii idi 1946. Kas met kadagiti dadduma, pinanawanna ti ili a naggapuanna. Tubo iti Siudad ti Laoag ni Erice, ken napan iti Hawaii tapno danonenna ti kabsatna nga adda idin iti isla.
"Adu ti madamdamagko maipanggep iti Hawaii. Dagiti nasayaat a bambanag. Napanak met tapno agurnong iti doliar, ken gapu ta nangato ti balor ti doliar iti Filipinas dagidi a panawen," kuna ni Erice. "Isut' gapuna a nagdesisionak a napan iti Hawaii tapno agurnong iti doliar."
Grass cutter ti immuna a trabaho ni Erice iti Waialua Sugar Company. Idi agangay, nagbalin a tractor operator, kalpasanna, welder.
"Arigko ti kasla umang nga agakar-akar iti trabaho tapno laeng makaurnong iti ad-adu a kuarta."
Aniaman nga adda a posision, sapulen latta ti bagi ti trabaho. "Narigat ti kasasaad iti plantasion idi," kuna ni Erice. "Agtrabaho a nasayaat tapno alisto a dumakkel dagiti maimula nga unas. No dadakkeldan, kuartan, kunam!"
Pau Hana Fun wenno Ragragsak Kalpasan ti Trabaho
Nagay-ayam met Erice uray pay narigat ti trabahona. "Kalpasan ti napaut a trabaho, pau hana, agay-ayamak iti baseball ken dadduma pay nga isports," kunana.
"Nangbukel ti kompania ti asukar kadagiti nagduduma nga sport leagues nga agpaay kadagiti mangmangged tapno mailiwliwag ti kinalidayda. Ditoy a mapili dagiti makilaban wenno makisalip iti sabali a komunidad ken grupo nga adda iti uneg ken likmut ti plantasion-- a kas iti Ewa ken Waipahu," linagip ni Erice.
Napataud ken nabukel dagitoy nga ay-ayam ta naliday ti biag iti plantasion. Aktibo a player ni Erice iti volleyball ken basketball. Amateur boxer pay.
"Kalpasan ti walo nga oras a trabaho, agdiretsoak iti gym tapno agensayo," kuna ni Erice. "Dayta ti biagko." Paggaayatna pay ti agbuya iti Filipino movies, nangruna iti Tagalog.
"Kaaduan kadakami ti Ilocano, ngem maawatanmi met bassit ti Tagalog," immisem, "Kaay-ayomi ti agbuya iti pelikula.
Dakkel pay a paset iti biag dagitoy a mangmangged ti musika. Agtokar dagitoy a kas banda wenno musikero kadagiti tradisional Filipino songs iti pagtitipon/punsionan, iti buniag ken kasar.
"Mariknam ti biag ken pudno nga anag ti kina-Filipinom no adda makitam idi a Filipino nga agtokar," kuna ni Erice. "Adda bukodmi a banda." Miembro iti string band ni Erice.
Kas kadagiti dadduma a tradisional a pasken, nalatak met idi ti Filipino Fiesta. Masansan nga agbayag ti pannakarambakna. Maipabuya ti cultural shows, karamanen ti parada ken carnival iti parke.
Awanen ti Gundawayna a Makipulapol iti Komunidad
Tallo dagiti annak ni Erice ken dua ti appona. Nagretiro iti Waialua Sugar Company idi tartaraudi ti tawen 1980s.
Maysa kadagiti umuna a banag a kaay-ayo nga aramiden ni Erice isu ti panagtrabahona iti camaraderie a kaduana dagiti padana a sakada. "Awanen ti gundawayko dagidi nga aramid. Naragsak ngamin," impudno ni Erice. Ngem kas iti ub-ubing a kabsatna, alisto a nasursuro ni Erice ti baro a biag iti Hawaii. "Daytoy ti pagpintasanna no nagretirokan, saanen a binigat nga agriingka a masapa. Awanen ti pampanunotem nga agtrabaho," nagkatawa.
Aktibo ken nasalun-at pay-- posible a makagapu iti panagduyosna kadagiti ay-ayam idi kabambanuaganna. Kaay-ayona ti agbiahe. Maysa kadagiti paboritona a lugar a napanan ken nagpasiaran ket ti Las Vegas.
Ngem para ken ni Erice, saanna nga isukat ti pakasaritaan ti biagna iti Waialua.
LEONIDES RAMONES
Saan a malipatan ni Leonides Ramones ti four-digit identification number a naited kenkuana-- ti numero ti ID-na ken aldaw a pannakayanakna. Dagiti agtagikua kadagitoy a numero ket maawagan iti "bango number."
No pagsaludsodan ni Ramones, dagus nga isungbatna iti "7457."
"No addaak iti maysa a lugar, imbes nga awaganda ti naganko, saan. Awaganda ketdi ti numerok," kuna ni Ramones, agtawen iti walopulo. Maaramat pay ti numero a kas credit card iti plantation store.
Adu dagiti di malipatan a padas ni Ramones iti plantasion. Malagipna ti plantation homes, adda iti ruar ti kasilyas ken ti banyo nga addaan ti dibision- maysa nga agpaay kadagiti lallalaki ken ti bangir, kadagiti babbai. Mapan makidayo ni Ramones iti downtown Honolulu kalpasan ti trabaho tapno makisala.
"Makitam dagiti pada a Filipino a makipila a mapan maki-ballroom iti Beretania ken King Streets-- ditoy ti masansan a pagturongan ken pagguummongan dagiti Filipino," kuna ni Ramones. "Iti panunotko, adda ugalitayo a Filipino a kasla awan aniamanna a mangipadawat ti nagbannogan a kuarta--ngem puera delos buenos."
Tallo dagiti annak ni Erice ken dua ti appona. Nagretiro iti Waialua Sugar Company idi tartaraudi ti tawen 1980s.
Maysa kadagiti umuna a banag a kaay-ayo nga aramiden ni Erice isu ti panagtrabahona iti camaraderie a kaduana dagiti padana a sakada. "Awanen ti gundawayko dagidi nga aramid. Naragsak ngamin," impudno ni Erice. Ngem kas iti ub-ubing a kabsatna, alisto a nasursuro ni Erice ti baro a biag iti Hawaii. "Daytoy ti pagpintasanna no nagretirokan, saanen a binigat nga agriingka a masapa. Awanen ti pampanunotem nga agtrabaho," nagkatawa.
Aktibo ken nasalun-at pay-- posible a makagapu iti panagduyosna kadagiti ay-ayam idi kabambanuaganna. Kaay-ayona ti agbiahe. Maysa kadagiti paboritona a lugar a napanan ken nagpasiaran ket ti Las Vegas.
Ngem para ken ni Erice, saanna nga isukat ti pakasaritaan ti biagna iti Waialua.
LEONIDES RAMONES
Saan a malipatan ni Leonides Ramones ti four-digit identification number a naited kenkuana-- ti numero ti ID-na ken aldaw a pannakayanakna. Dagiti agtagikua kadagitoy a numero ket maawagan iti "bango number."
No pagsaludsodan ni Ramones, dagus nga isungbatna iti "7457."
"No addaak iti maysa a lugar, imbes nga awaganda ti naganko, saan. Awaganda ketdi ti numerok," kuna ni Ramones, agtawen iti walopulo. Maaramat pay ti numero a kas credit card iti plantation store.
Adu dagiti di malipatan a padas ni Ramones iti plantasion. Malagipna ti plantation homes, adda iti ruar ti kasilyas ken ti banyo nga addaan ti dibision- maysa nga agpaay kadagiti lallalaki ken ti bangir, kadagiti babbai. Mapan makidayo ni Ramones iti downtown Honolulu kalpasan ti trabaho tapno makisala.
"Makitam dagiti pada a Filipino a makipila a mapan maki-ballroom iti Beretania ken King Streets-- ditoy ti masansan a pagturongan ken pagguummongan dagiti Filipino," kuna ni Ramones. "Iti panunotko, adda ugalitayo a Filipino a kasla awan aniamanna a mangipadawat ti nagbannogan a kuarta--ngem puera delos buenos."
Naraniag a Masakbayan
Tubo iti Bacarra, Ilocos Norte ni Ramones. Kameng ti serbisio iti babaen ti United States of America Filipino Infantry of the Philippines. Ngem nagikkat iti serbisio idi 1945. Maysa a tawen kalpasanna, iti edadna a beinte idi nadamagna ti kaadda ti grupo ti Hawaiian Sugar Planters Association nga agaw-awis kadagiti mayat a mangged iti Hawaii.
"Nagutigotak ken nagpirmaak iti kontrata para iti tallo a tawen," inlawlawag ni Ramones.
Fourth-grade education ken saanna nga ammo ti agsao iti ingles idi pinanawan ni Ramones ti Filipinas, ngem ammona nga inyadaptar ti bagina iti baro a lubong a papananna. Ket kas kadagiti dadduma a nagtarigagay a napan iti Hawaii sakbay iti ipapanna, inabot ti sangapulo ket pito nga aldaw ti biahe ti barko nga S.S. Maunawili a naglugananna manipud iti Filipinas a nagturong ti Hawaii.
"Nagtaudak iti nakurapay a pamilia. Napanak met iti Hawaii para ti naraniag a masakbayan," kunana.
Tubo iti Bacarra, Ilocos Norte ni Ramones. Kameng ti serbisio iti babaen ti United States of America Filipino Infantry of the Philippines. Ngem nagikkat iti serbisio idi 1945. Maysa a tawen kalpasanna, iti edadna a beinte idi nadamagna ti kaadda ti grupo ti Hawaiian Sugar Planters Association nga agaw-awis kadagiti mayat a mangged iti Hawaii.
"Nagutigotak ken nagpirmaak iti kontrata para iti tallo a tawen," inlawlawag ni Ramones.
Fourth-grade education ken saanna nga ammo ti agsao iti ingles idi pinanawan ni Ramones ti Filipinas, ngem ammona nga inyadaptar ti bagina iti baro a lubong a papananna. Ket kas kadagiti dadduma a nagtarigagay a napan iti Hawaii sakbay iti ipapanna, inabot ti sangapulo ket pito nga aldaw ti biahe ti barko nga S.S. Maunawili a naglugananna manipud iti Filipinas a nagturong ti Hawaii.
"Nagtaudak iti nakurapay a pamilia. Napanak met iti Hawaii para ti naraniag a masakbayan," kunana.
Sakripisio
Iti Waialua Agricultural Co., dagus a naidestino ni Ramones iti kataltalonan. Ti trabahona- grass cutter iti nagbabaetan ti nakalinia nga unas. Agputed ken agilugan ti unas iti wagons nga agturong iti kiskisan tapno maproseso nga agbalin nga asukar.
"Narigat ti trabaho, ngem masapul nga agsakripisio para iti trabaho gapu ta dayta ngarud ti rason no apay a napanak iti Hawaii. Ammok idin a narigat ti trabaho," kuna ni Ramones.
Manipud ti production work, nayallatiw ni Ramones iti sabali a departamento tapno aramidenna ti leaf ken soil sampling ken rukodenna ti panagdakkel dagiti unas. Di nagbayag, nayallatiw manen iti Wahiawa resorvoir tapno iwanwanna ti pannakaidanon ti minil-milion a galon ti danum a pagpasayak iti kaunasan. Naital-o kas section irrigation supervisor, kitaen ken wanawananna ti pagsayaatan dagiti makipagili ken non-local a mangmangged.
Iti nganngani uppat a pulo a tawen ti serbisio, nagretiro ni Ramones idi 1985 iti tawenna a limapulo ket walo.
Iti Waialua Agricultural Co., dagus a naidestino ni Ramones iti kataltalonan. Ti trabahona- grass cutter iti nagbabaetan ti nakalinia nga unas. Agputed ken agilugan ti unas iti wagons nga agturong iti kiskisan tapno maproseso nga agbalin nga asukar.
"Narigat ti trabaho, ngem masapul nga agsakripisio para iti trabaho gapu ta dayta ngarud ti rason no apay a napanak iti Hawaii. Ammok idin a narigat ti trabaho," kuna ni Ramones.
Manipud ti production work, nayallatiw ni Ramones iti sabali a departamento tapno aramidenna ti leaf ken soil sampling ken rukodenna ti panagdakkel dagiti unas. Di nagbayag, nayallatiw manen iti Wahiawa resorvoir tapno iwanwanna ti pannakaidanon ti minil-milion a galon ti danum a pagpasayak iti kaunasan. Naital-o kas section irrigation supervisor, kitaen ken wanawananna ti pagsayaatan dagiti makipagili ken non-local a mangmangged.
Iti nganngani uppat a pulo a tawen ti serbisio, nagretiro ni Ramones idi 1985 iti tawenna a limapulo ket walo.
Balligi ti Maysa, Balligi ti Pamilia
Maysa a daan a ladawan ti Waialua Sugar Mill ti nakasab-it iti pagtaengan ni Ramones-- a mangipalagip no kasano ti kaadayo ti nagtengna kalpasan iti innem a pulo a tawen ti napalabas.
Maysa a daan a ladawan ti Waialua Sugar Mill ti nakasab-it iti pagtaengan ni Ramones-- a mangipalagip no kasano ti kaadayo ti nagtengna kalpasan iti innem a pulo a tawen ti napalabas.
Kuna ni Ramones: "No ania ti adda kaniak, pagyamanak unay. Ti balligi nagun-odko iti pamiliak. Awan pagbabaywak. Agbalin koma a napudno, agtrabaho a nasayaat ken natudio. Dayta. Para kaniak, agballigi amin a tao aniaman a kayatna iti biag manipud kinapudno ken kinasaldet a panagtrabaho..."
.
.
.
.
.
SAGA DAGITI SAKADA
[Nangayed ken epiko a pakasaritaan ti balligi dagiti Sakada gapu iti nagapuananda"
Rudy Ram. Rumbaoa
wwwammuenpaydaytoysakada.blogspot.com
No comments:
Post a Comment