Maipannakkel Dagitoy Sagibo Dagiti Sakada ti Maui

[Nabulod laeng ti ladawan a naaramat]

ITi Amerika ti lugar ken disso ti mabalinmo a pakagun-odan dagiti banag a kayatmo, ken panangpadur-as ti bukodmo a kabaelan. Agsakripisio, agtrabaho kadagiti banag a kayatmo nga aramiden. Agballigika no adda anusmo...

"NAPALIKAWKAWAN ti balay a nagyananmi kadagiti natatayag a naimula nga unas. No kasanot' kaadayo ti makitam, kasta met kaadayo ti pagpatingaan ti nakaimulaan dagitoy nga unas. Ngem kaskam' la ul-ulila ta nailasin ti kampomi kadagiti sabsabali a kampo. 

Kalpasan a maputedputed dagitoy nga un-unas ken mailugan a maipan iti kiskisan, mapuoran ti sibubukel a nagtalonanmi. Ti laeng dapo ti unas ti mabati a kunam la no dinalapus ti didigra ti kataltalonan.


Sumangpet idi ti amak iti nagbalayanmi manipud iti trabaho a kaduana dagiti sumagmamano a lallaki-- a tapoktapok ti sibubukel a rupa ken pagan-anayda, malaksid laeng dagiti bukel ti mata-- ta isuda ti nadalus a makita gapu iti plastic goggles a mangsalaknib kadagiti matada. Magmagna idi ti amak ken dagitoy a lallaki nga agawid iti kampo nga ayanmi manipud iti Bell House agingga iti stonewall a sumango iti basketball court ti Cagasan's corn patch.


Wen, mabambannog dagitoy a lallaki nga aggapu iti pagtrabahuan. No kuan, dida payen makabalikas gapu ti paksuyda a nagtrabaho, wenno gapu ta makariknada iti liday. Mabalin met a mapampanunot ken kailiwda dagiti pampamilia a pinanawanda idiay Filipinas."




Kastoy ti pananglagip ni Jackie Pias Carlin, anak ti maysa a sakada ti Maui, ni Balbino Pias, no kasanot' rigat daydi tatangna iti kaunasan a nagtrabahuanna.


Para ken ni Balbino, naimbag a gasat ti simmangbay kenkuana ken ti pamiliana iti ipapanna idiay Hawaii. Napan ni Pias idiay Hawaii idi 1935 babaen ti awis ken panagrekruta dagiti pannakabagi ti Hawaiian Sugar Planters Association [HSPA], karaman dagiti sabsabali pay a lallaki tapno agtrabaho iti kaunasan ken kapinyaan ti Hawaii.
.
Sakripisio. Dayta ti inaramid ni Pias. Inkidemna a pinanawan ti bukodna nga ili iti Ilocos Norte tapno mangabaruanan nga agbiag iti Hawaii ken para met laeng ti pagimbagan ti kaamaanna.


Iti kaddana iti Hawaii, napadasan ni Pias iti nagaruat ti napintas a kawes, napan nakimisa iti simbaan iti aldaw ti Domingo a kaduana ti sibubukel a pamiliana- ti kaingungot ken anakna.


Maysa ni Pias a nangsurot ti tugot dagiti immun-una a sakada, trabahador manipud iti Filipinas tapno agtrabaho iti kataltalonan ti Hawaii. 

Kuna ni Pias a naikari a daga ti Hawaii a pagsakduan iti kinasirib.



"Saan a kinayat idi ni tatangko ti agbalin a US citizen," kuna ni Jackie Pias Carlin, author iti libro a maipanggep ti Paia Sugar Camps a dimmakkelanna. "Iti tunggal tawen idi, mapanko pik-apen ti green card ni tatang dita post office tapno siak a mismo ti mangsungbat kadagiti banag a kayat a maammuan ti imigrasion kenkuana ket kalpasanna, ipaw-itko met laeng nga isubli. Arapaap idi ni tatangko ti agawid idiay Filipinas, ngem saanna a natungpal dayta."



Idi tawen 1965, impalubos ti Immigration and Nationality Act [INA] ti Estados Unidos kadagiti trabahador a Filipinos a maipalubos kadakuada a petisionan wenno ikuyog dagiti pampamiliada idiay Hawaii. Daytoy nga akta ket kangrunaan a naiturong kadagiti professionals--nangruna iti benneg ti medisina a nangipaay ti serbisioda iti dumakdakkel a populasion ti Hawaii.



Kas ken ni Artemio Baxa, maysa nga abogado idi nagtrabaho iti maysa kadagiti kadakkelan a law firms iti Manila. Idi ipakada ni Baxa iti boss-na ti pagpapaayanna a law firm a kayatna a mapan danonen ni tatangna nga adda idin idiay Maui, immisem laeng ti boss ni Baxa sana kinuna kenkuana, "No mapanka idiay Hawaii, agpuroskanto ti pinya."



"Idi addaakon iti Hawaii, napaneknekak a pudno ti sao ti bosko," linagip ni Baxa. "De-adalak. Masters degree iti kina-abogasia, ngem naikkanak laeng iti part-time job a kas "bellhop." Narigat ti trabaho daydi amak, ngem mariknak iti kinaanus, sakripisio, pammateg ken ayatna kadakami nga agkabsat, ni Arnold."


Mabalin a kunaen ti amak kadakami: "Napanan dagidi kuarta nga impaw-itko kadakayo a pagadalyo koma idiay law school wenno kumporme a mayuloyo a kurso?"


Ngem saan ketdi a binabalaw ni Baxa ti nagbalin a desision ken gasatna iti Hawaii. Inggaedna ketdi ti nagtrabaho agingga a nakaurnong iti kuarta a nakaanay a ginastosna a nagbasa ken para ti bar examination iti Hawaii.


Ita, retiradon a hues ni Baxa iti Second Circuit Court ti Maui County. Isu pay ti  maysa a mangibagi ti Maui iti Board of Regents ti University of Hawaii. Aktibo iti komunidad ken namagbaga iti Maui Filipino Centennial Committee Celebration [MFCCC]. Sakbay a nagun-od amin ni Baxa dagitoy, nabayag a nagserserbi a kas Deputy Prosecuting Attorney. Idi 2002, napadayawan a kas "Outstanding Filipino American."


Maysa kadagiti kaunaan a trabaho ni Baxa iti Maui isu ti kina-Community Aide- na iti Maui Economic Oppurtunity [MEO]. Kunana a dakkel a paset iti biag ken pakalaglagipanna daytoy a trabaho gapu ta nakita ken nasubaybayanna no kasano ti panagprogreso dagiti Filipino iti Maui. Maragsakan a nangitangsit gapu iti kinadeterminado dagitoy a ka-Filipinoan a naaddaanda iti maysa agingga iti tallo a trabaho. No ania ti imbungana, nakagatang dagitoy iti bukodda a balay. Daytoy ti mangpaneknek a nasaldet ni Filipino nga agtrabaho, nangruna kadatayo nga Ilokano. Kuna ni Baxa, "Narigrigat nga amang ti biag idiay Filipinas ngem iti Hawaii."



"Napintas a lugar ti Maui para kadagiti Filipinos nga ammona ti aggaggaget nga agtrabaho. Ti agsalukag a naimbag isu't makaragpat ti balligi," innayon ni Baxa.
"Arigna dua a dalan ti pagdaliasatan ti kaaddatayo iti Hawaii: "Adu ti magun-odtayo a pagsayaatan nga itden ti Maui kadatayo, ken adu ti magun-od ti Maui a pagsayaatan kadatayo a Filipinos. 

Idi, adda dagidi ammatayo a nagtrabaho iti kaunasan ken kapinyaan. Ngem ita, saanen. Simmangpeten dagiti baro a henerasion ni Filipino ditoy Hawaii. Addan agtrabaho iti hotel, nurses, doktor, mangisursuro, bangkero, abogado, politiko ken kdpy. Asino pay ngarud ti mayat nga agtrabaho iti kaunasan wenno iti kapinyaan? Ngem laglagipentay' koma a no saan a gapu kadagiti sakada, awantayo ita iti Hawaii. Dagitoy a sakada ti nanglukat ti dalan para kadatayo. Ita, dagiti Filipino ti nagbalin ken kankanayon a mangsupusop ti kangrunaan a panggedan iti Hawaii."



Iti 2000 US Census, naimaldit nga adda agarup 21,804 a bilang dagiti Filipino iti Maui County, wenno agarup 17 a porsiento iti populasion. Kalpasan ti sangapulo a tawen, umaboten ti nasurok a 40-45 a porsiento ti populasion dagiti Filipino. Ngem mamati ni Baxa a nganngani apagkatlo ti bilang dagiti Filipino iti Maui. Nagduduma ketdi a klase ti trabaho ti kabaelan nga aramiden ni Pinoy.




Iti biang ni Vince Bagoyo, Jr., napan diay Maui idi agtutubo pay laeng tapno makitipon ken ni tatangna-- maysa a 1946 sakada. Inladawan ni Vince no kasano ti rigat ti biag idiay Filipinas. "Narigat nga agpayso, ngem adda ragsak a marikna," kuna ni Bagoyo. "Narigat ti mangpanaw iti ina a daga. Maulila ti riknam a mangpanaw iti pamilia ken gagayyemmo a kinadakkelam, ta ammoda a dikanton agsubli kadakuada."



"No kitaen ti estado dagiti Filipino iti komunidad, mabalin a kunaen a dakkelen ti nagappuanantayo. Kas maymaysa, mabalintayo a paralisaren ti trabaho iti Hawaii," immisem ni Bagoyo. "No kunam kadagiti ka-Filipinoan a saanka a mapan agtrabaho iti daytoy nga aldaw, ma-bankrupt ti intero nga estado ti Hawaii. Kasta ti kabileg ken kadakkel nga ipapaay a kontribusion dagiti Filipino iti nagduduma a klase ti pagtrabahuan iti Hawaii. Naanus ken mannakaawattayo ngamin...ken nagaget pay."




Segun iti palawag ni Pias Carlin, mangrugrugi pay laeng ti proseso ti panagramut ti kultura ni Filipino iti Hawaii. "Saan pay a nagbukar a husto a kas koma iti maysa a sabong. Saan pay a nangrugi nga agadiwara ti kinabanglo ni Filipino. Ngem masapul ketdi a maasikaso daytoy a mula-- ni Filipino," kuna ni Carlin. "Adu pay ti mabalin nga ipakitatayo nga aramiden kadagiti sabsabali a puli. Adda gagem tapno agballigi dagiti Filipino."



Mamati ni Baxa, ti pannakipaset iti politika ti kangrunaan a mangyabanse kadagiti Filipino. "Masapul ngarud a makipartisipartayo iti gobierno," kunana. "Ken uray pay addatayon sadiay, saan a makuna a miembrotayon iti komunidad. Kayatko a makita nga ad-adu pay a Filipinos ti agpaidasig para iti political office."


Kas ken ni Bagoyo, nagserbi daytoy a kas direktor ti Maui Department of Water Supply, direktor ti Department of Housing and Human Concerns ken miembro ti Konseho ti Maui County.


Nupay nakurapay laeng ti nagtaudan a pamilia dagiti dadakkel ni Vince, impalagipda kenkuana ti kinaimportante ti edukasion. Kas iti inaramid dagiti dadakkel ni Bagoyo kenkuana. Impalagipna met iti balasangna ti kinaimportansia ti kaadda ti adal.


Insuro pay ni Vince iti balasangna nga itandudona ti puli a naggapuanna.


"Naobserbarko ngamin dagiti dadduma a nataengan a Filipino. No damagen dagitoy a nataengan kadagiti annakda no ania ti puli a naggapuanda, kanayon a maudi nga ibagada ti kina-Filipinoda. Kasda la ibain ti kina-Filipinoda," kuna ni Bagoyo.


"Kunak kadagiti annakko: no adda agdamag kadakayo no asinokayo, yuna nga ibalikas ti kina-Filipinoyo. Nabaknangtayo iti kultura. Saanyo nga ibain ti naggapuanyo. Kasarita dagiti appoyo a lallakay, ken pagadalan dagiti estoria nga ibagada kadakayo no kasano ti yuumayda iti Hawaii. Pagadalanyo no kasano ti rigatda a nagtrabaho iti plantasion-- iti kaunasan ken kapinyaan," innayon ni Bagoyo.




Iti biang ni Lawrence Pascua, pundador ti Bituing Silangan Folkdance of Maui, naobserbana kadagiti agtutubo a Filipino daytoy, "Arigna di kayat dagitoy nga agtutubo a Filipino a taliawen ti ramut a naggapuanda. Ibainda pay no ania ti mariknada ti maipapan iti kultura ti Filipino," kuna ni Pascua.


"Pudno. Naapektaranen a namimpinsan ti umuna ken maikadua a henerasion dagiti Filipino nga adda iti Hawaii maipanggep iti Cultural idiosyncrasies," inlawlawag ni Pascua.



Puro Ilokano dagiti primaria a nagtrabaho idi iti kaunasan ken kapinyaan ti Hawaii. Kayumanggi, saan met a nangisit a tattao. Nangisit laeng ti sikoda a mangipasimudaag ti kina-Ilocanoda.


Saan ketdi a kas kadagiti Tsino a napan idiay Filipinas tapno agkomersio, wenno dagiti Espaniol a nangdappat ken nagturay ti Filipinas iti mapattapatta nga uppat a gasut a tawen. Adda met idi dagiti Tagalog ken Bisayanos a napan nagtrabaho iti kaunasan iti Hawaii, ngem ad-adu nga amang ti bilang dagiti Ilokano.


Nabayag met bassit a panawen ti inuray ni Pascua sakbay nga intandudona ti kina-Filipinona. "Idi addaakon iti kolehio, dita a narugiak a nasursuro ti sala a folk dances. Dagitoy a kannawidan ti saan a maawatan dagiti sabsabali a puli. Datayo ti rumbeng a mangitandudo ti kinaasinotayo. Ket manipud idin, naamirisko a rumbeng nga itangsit ti kultura ti Filipino," kuna ni Pascua.



Ngem saanen a kas idi kupong-kupong a panawen. Adun ti nagbaliwanna. Mangrugin a maamiris dagitoy nga agtutubo iti daytoy a henerasion no kasano ti kinapateg ti panangpatalinaed ti namulagatan a kultura. Ken tapno ad-adda pay a mayam-ammo dagitoy a kinabaknag a kultura ni Filipino, mairaman payen a maipabuya kadagiti pasken, piesta, pageants ken iti benneg ti arte, traditional foods, kustombre, sala ken pagsasao tapno mataginayonda iti lagip.



"Rumbeng laeng a mataginayon ti kulturatayo a Filipino. Masapul a kanayon a malagip-- ti ramut a naggapuantayo saanen laeng kadagiti piestaan," daytoy ti nalawag nga imbatad ni Chastity Baysa, nabalangatan a Ms Maui Filipina 2006, iti tinawen a maangay a pagsasalipan dagiti babbalasang ti Maui. Maysa daytoy a scholarship pageant nga esponsoran ti Maui Filipino Community Council [MFCC].




Para ken ni Macario Pascual, maysa a nalatak a pintor ti Maui, ti agpinta ti maysa a wagasna tapno maipeksa ken mailadawanna ti kultura ni Filipino.


Ni Pascual ket anak ti maysa a sakada a napan iti Hawaii idi 1946. Tubo iti Ilocos Norte ken napan iti Maui a kaduana ni inangna idi agtawen laeng iti lima.


Kuna ni Pascual a saan a naragsak ti biag ti agnaed iti plantasion. Ngem dimmakkel ni Pascual a napnoan sirib iti baet ti kaaddana iti plantasion. Rinugianna ti nagipinta ken nagdrowing kadagiti plantation workers. Nagbalin ketdi nga inspirasionna dagitoy a sakada iti kina-pintorna.


"ITi Amerika ti lugar ken disso ti mabalinmo a pakagun-odan dagiti banag a kayatmo, ken panangpadur-as ti bukodmo a kabaelan. Agsakripisio, agtrabaho kadagiti banag a kayatmo nga aramiden. Agballigika no adda anusmo.."




MAIPANNAKKEL DAGITOY SAGIBO DAGITI SAKADA TI MAUI
Rudy Ram. Rumbaoa
Ammuen Pay Daytoy, Sakada
wwwammuenpaydaytoysakada.blogspot.com