Ti Panagayat ken Pammateg ni Simplicio Quidilla, Maysa a Sakada

Grupo dagiti Filipino Sakada iti maysa a plantasion 

ti kaunasan ti Hawaii

"Kayatna ti agnaed iti asideg ti sugar mill. Para ken ni Simplicio, kayatna a kanayon a makita ti lugar a nangtenneb iti kinataona. Paseten iti biagna ti kiskisan. Ditoy iti 'yan ti puso ni Simplicio."

 

UMUNA nga aldaw kalpasan ti sangpet ni Simplicio Quidilla iti Honolulu, nagrugin a nagtrabaho iti kaunasan. Ibaklayna dagiti naputed ken nareppet nga unas iti abagana sana mapan ilugan ida iti agur-uray a trak tapno maipan dagitoy nga unas iti Oahu Sugar Mill.

Asino ni SIMPLICIO QUIDILLA? 
Tubo iti Ilocos Norte ni Simplicio Quidilla. Matangdanan ti 10 sentimo iti dose nga oras ti tunggal aldaw a panagtrabahona iti Waipahu Cane Field. Simmangpet ni Quidilla iti Hawaii idi tawen 1931.

Inundor ni Simplicio ti kasta unay a rigat iti trabaho ti kaunasan iti uneg ti uppat a pulo ket tallo a tawen. Narikna idi ni Quidilla ti sakit ti bukotna, kinakersang nga im-ima, naut-ot a tangan dagiti saka, aglanglanga a cauliflower ken lumlumteg a lapayag gapu iti panagbagkatna iti rineppet nga unas. Amin dagitoy para ken ni Simplicio, pakalaglagipanna. Inanusanna amin dagitoy gapu't ayatna, maipaayna laeng ti inar-arapaapna a naraniag a masakbayan iti pamiliana.

Pannakidangadang
Iladawan daytoy a trabaho ni Quidilla ti pudno a pannakidangadang dagiti Filipino plantation workers tapno maitag-ay iti kasasaad ti biag ken maited ti naraniag a masakbayan iti pamilia-- ling-et ken bannog manipud iti gangannaet a disso.

Ket gapu kadagitoy a sakada, naluktan ti dalan para kadagiti dadduma a Filipino tapno makigasanggasat ken nanamen ti nam-ay a bunga ti bambannog ken rigrigat nga ited ti kunada nga Isla ti Paraiso, wenno gloria para kadagiti dadduma- ti Hawaii.

Dakkel a yaman kadagiti sakada ti komunidad dagiti Filipino iti Hawaii. Ti balligi nga idadappat dagiti kaputotan ket naikkan dagitoy ti gundaway a makidangadang iti lubong ti politika, nanggun-od ti nangatngato nga edukasion, iti ay-ayam ken medisina. Ditoy a nasaksian ti naruay a panagsangpet ti nakaad-adu a Filipino.

Kuna ni Sharon Quidilla, anak ni Simplicio, a masansan a panangipalagip ti amana no kasano iti kinaimportante ti edukasion.

Bilbilinen a kanayon ni Simplicio ni Sharon, "Pangngaasim, anakko, sumrekka iti eskuela, agadal. Saanka koma a maitulad kaniak. Narigat ti trabaho a nagpasarak."

Iti edad ni Simplicio a nobenta uno, insukona ti bagina iti Namarsua- pimmusay ngem imbatina ti pakalaglagipanna kadagiti annakna. Ti ayat ken pammateg ti maysa nga ama. Arigna nga inyaraduna ti bagina nga agtrabaho iti kaunasan tapno laeng maited ti napintas nga edukasion ken naraniag a masakbayan dagiti annakna.

Kuna ni Sharon, kasla nabiag dagiti balikas ni Simplicio iti panunotna. Nagadal ni Sharon ti kurso a nursing iti Kapiolani Community College, idinto ti adienna, ni Myrna, nagbasa met iti kina-Bachelor's Degree in Accounting iti Pacific University idiay Oregon.

"Dagitoy a nagun-odmi ket dayawmi a sangapada ita, nangruna ken ni ama. No saan nga isu, awankam koma iti agdama a kasasaad ita," kuna ni Myrna.

TI panagadu ti populasion dagiti Filipino iti Hawaii, bunga daytoy ti namitlo a daras a bansada nga isasangpetda iti isla. Kabayatan a bimmaba ti bilang dagiti Japanese immigration, agarup 12o,ooo a bilang dagiti Filipino plantation workers a simmangpet iti Honolulu iti nagbaetan ti tawen 19o6 ken 1934.

Iti listaan ti Hawaiian Sugar Plantation Association [HSPA], sangapulo ket lima a lallaki ti simmangpet iti Honolulu a naglugan ti barko nga SS Doric manipud Filipinas idi Disiembre 2o, 19o6, tapno agtrabaho iti kataltalonan ti Hawaii. Iti sumuno a tawen, simmangpet ti sabali pay a 150 a bilang dagiti trabahador iti isla.

Naimaldit iti pakasaritaan nga adda grupo dagiti musikero a Filipino ken skilled workers ti simmangpet iti Hawaii sakbay ti sangpet dagiti sangapulo ket lima a sakada idi tawen 19o6.

Dagiti agtagikua ken akin-tengngel kadagiti plantasion ti Hawaii, lima a dadakkel a kompania. Maawagan pay dagitoy iti Big Five. Isu da: Theo H. Davies, Alexander & Baldwin, Castle & Cooke, American Factors [iti agdama, napanaganan daytoy iti Amfac/JMB Hawaii] ken ti Brewer & Co.

Dagiti Filipino ti naudi a naawis/narekrut nga ethnic groups tapno agtrabaho iti isla. Umuna, dagiti Tsino. Kalpasanna, dagiti Hapon, Portugese ken Puerto Ricans. Naawis pay nga agtrabaho dagiti trabahador ti Spain ken Korea iti plantasion.

Mailugan dagitoy a trabahador iti trak wenno tren ken maidissaagda kadagiti destinasion a pagtrabahuan. Mangrugi ti trabahoda iti oras ti alas sais ti bigat. Agmula, agabuno ken agputed ti unas. Mandaren dagiti superbisor nga agtrabaho dagitoy a laborers tapno agtrabaho iti dose nga oras iti inaldaw. No mangngeg dagiti trabahador ti uni ti pito, kayatna a sawen, adda maysa nga oras a break- no daytoy ket pannangan ken panaginana.

Kas kadagiti dadduma a trabahador iti plantasion, balkoten ni Quidilla ti bassit a lata a naparabawan iti innapuy, nateng ken karne a balonenna a mapan agobra. Matangdanan ni Quidilla, basar a bayad ti trabahador iti plantasion ket maysa a doliar iti tunggal aldaw. 

Kuna ni Sharon a kaaduan a maurnong a kuarta ni Quidilla manipud iti trabahona ket ipaw-itna idiay Filipinas tapno agserbi iti pamilia ken gastosen a pagbasa dagiti ubbing.

Bayat ti panagtrabahona iti Oahu Sugar, nagnaed ni Simplicio iti plantation camp dagiti Filipino iti sikigan ti post office idiay Waipahu.

Amin dagiti cane field workers ket naikkanda iti metal identification tags a maawagan ti "bango in pidgin." Maaramat pay ti bango a kas credit card a paggatang iti lupot ken alikamen ti balay iti store. Ilista ti clerk ti store dagiti magatang iti babaen ti numero ti bango tag.

Idi 1974, nagretiro ni Quidilla kas machine operator iti edadna a 65. Nagawid iti Filipinas tapno agbakasion. Naam-ammo ken inkallaysana ni Erlinda Jamon. Nagnaed dagiti agasawa iti Waipahu iti asideg ti Oahu Sugar Mill.

Temporario a nagtrabaho dagiti dadduma a Filipino workers iti Hawaii ken agsubli dagitoy iti Filipinas kalpasan a nakaurnongda iti nawadwad a kuarta.

Nupay tubo ni Simplicio iti Filipinas, maymaysa laeng a lugar ti kayatna pagnaedan iti Hawaii- ti Waipahu, kuna ni Sharon. "Kayatna ti agnaed iti asideg ti sugar mill. Para ken ni Simplicio, kayatna a kanayon a makita ti lugar a nangtenneb iti kinataona. Paseten iti biagna ti kiskisan. Ditoy iti 'yan ti puso ni Simplicio."

.

.

.

.

.

.

TI PANAGAYAT KEN PAMMATEG NI SIMPLICIO QUIDILLA, Maysa a Sakada

Rudy Ram. Rumbaoa

wwwammuenpaydaytoysakada.blogspot.com