MATIAS ESMERALDA: "Panangpadas iti Kabaelan"

[Nabulod laeng ti ladawan a naaramat. Maysa a buya dagiti sakada nga agpudputed iti unas]

MATIAS ESMERALDA: "Panangpadas iti Kabaelan"
ni Rudy Ram. Rumbaoa

Saludoan dagiti Filipino a makaam-ammo ken ni Matias Esmeralda gapu iti impakitana a kinatured kas maysa a Filipino immigrant a nanglukat ti baro a dana iti napintas a masakbayan dagiti annak, siuman, appoko, appoko iti tuod ken uray pay dagiti amin a Filipinos a nakapan ken mapanto pay laeng iti Hawaii...

IDI tawen 1900's, adda uppat nga agkakabsat idiay Manaoag, Pangasinan. Maysa kadakuada ti adventure minded [wenno panangpadas/panangsubok iti kabaelan]. Daytoy natured nga adventurer kadakuada nga agkakabsat isu awan sabali no di Matias Esmeralda.


Ngem asino ni Matias?
-Nayanak ni Matias idiay Manaoag, Pangasinan idi Enero 9, 1911. Pinanawanna ti Pangasinan tapno mapan iti Manila idi Enero 5, 1932. Ket manipud iti Manila, naglugan iti barko nga S.S. President Madison a nagturong iti Hawaii. Simmangpet ni Matias ken dadduma pay a kaduana iti dayta a barko iti Honolulu idi Enero 29, 1932. Kalpasanna, nagturong iti Kahului, Maui. Inesponsoran ti Hawaii Sugar Planters Association tapno agtrabaho iti Maui.


Ti trabaho ni Matias
-Immuna a nagtrabaho ni Matias iti Maui Agricultural Company ti Paia. Agputed iti unas ken aglammua [cutting grass] ti nagbalin a trabahona. Ket iti isu met la a tawen, nagdesision a napan iti Lanai tapno agtrabaho iti Dole's Pineapple Plantation. Kalpasan ti sumagmamano a bulan, nagsubli iti Maui ken nagtrabaho iti Pioneer Mill idiay Lahaina. Nagtrabaho daytoy manipud 1931 agingga iti 1934. Naisayangkat ti welga idi 1934, ket nagdesision ni Matias nga umakar iti Big Island. Nagtrabaho daytoy iti babaen ti Union Mill Plantation.


Gapu ta awan ti amakna nga agtrabaho kadagidi a tiempo, nagbirok iti sabali a panggedan. Nagserbi kas stevedore manipud 1935 agingga iti 1937. Ngem idi 1938 agingga iti 1942, nagsubli iti Lanai tapno agtrabaho manen ditoy.


Magustoanna ti agnaed iti Lanai, ngem ti Maui pay laeng ti agtagikua iti pusona. 

Gapu iti dayta, nagsubli manen iti Maui. Ket imbes nga agsubli a mapan agtrabaho iti plantasion, nagpanunot iti sabali a trabaho a mabalinna a serken.

Nagtrabaho ngarud idiay Snowhite Laundry [masarakan daytoy iti pasdek ti Ting's iti agdama] iti Wailuku iti dua a tawen. Idi bumtak ti Maikdua a Gubat iti Sangalubongan, nagtrabaho ni Matias kas bartender iti Wing on Tavern [masarakan daytoy a pasdek iti asideg ti Iao Theater]. Nupay agtrabaho daytoy iti Tavern, simrek pay a nagtrabaho iti Maui Bowling Center iti Vineyard agingga a nagretiro iti tawen nga innem a pulo ket dua. Nagbalin pay daytoy a Maui Volunteer manipud 1942 agingga 1943. Daytoy a serbisio ket maawagan iti forerunner [wenno "isu't agipukkaw iti iyaay ti sabali"] iti Hawaii National Guard.


Ti kasimpungalan ken ti pamiliana
Gapu iti kinataer a langa ken bachelor, naawis ti rikna ni Matias iti maysa a nalasbang ken ubing a balo iti nagan a Petra Cosma Valdez, addaan daytoy iti walo nga annak. Gapu ta agkaayatanda, nagkallaysada ngarud idi Agosto 5, 1960. Inayat ni Matias ti amin nga annak ni Petra. Nagdennada ken ni Petra ket nagnaedda iti Wailuku. Segun ken ni Loreta Mendez, ti inaunaan nga anak ni Petra, maipagtangsit nga ama ni Matias. Kuna pay ni Loreta a daydayawen dagiti amin a kakabsatna ni Matias. Ibilangda a pudno nga ama.


Dagiti walo nga stepchildren:
*Loreta Mendez, retirado ken nayasawa iti Dios-ti-aluadna William Mendez. Adda dua nga annakda ken lima nga appoko.

*Sylvia Valdez, retirado, ken addaan iti tallo nga annak ken pito nga appoko.

*Peter Valdez, retirado ken nayasawa ken ni Joan Valdez. Iti agdama, agnaedda idiay Oregon. Addaanda iti tallo nga annak ken lima nga appoko.

*Barbara Awa, nagtrabaho iti Outrigger Hotel idiay Oahu. Maysa ti anakna.

*Michael Valdez, maysa a karpintero ken dua ti annakna ken ni Josie Valdez.

*Patrick Valdez, retirado ken awanan iti asawa.

*Patricia Texeira, nagtabaho iti Lowes ken nayasawa ken ni Tomas Texeira. Adda tallo nga annakda ken lima nga appoko. Iti umuna a pakasaritaan ti Maui Memorial Hospital, da Patrick ken Patricia ti umuna a singin a nayanak iti nasao nga ospital kalpasan ti panakabangon daytoy.

*Theresa Valdez, nagtrabaho iti Maui Community College kas maysa a Librarian. Maysa ti anakna.

Tallo met ti nagbalin nga annakda Matias ken Petra. Isuda:
*Debbie Arakawa, retirado ken nayasawa ken ni Alan Arakawa [agdama a Mayor ti Maui]. Adda maysa nga anakda.

*Tanya Emeralda, pimmusayen ken nayasawa ken ni James Jones.

*Suzette Emeralda, nagtabaho iti County Planning Department. Maysa ti anakda.


Idi kabanbannuagan pay laeng ni Matias, magustoanna ti mapan agkalap ken agay-ayam iti bowling. Ta ura nataenganen ni Matias, kinabaelanna pay laeng ti nagtrabaho iti inaladan ti Dang's Building iti Vineyard Street, Wailuku.

Saludoan dagiti Filipino a makaam-ammo ken ni Matias Esmeralda gapu iti impakitana a kinatured kas maysa a Filipino immigrant a nanglukat ti baro a dana iti napintas a masakbayan dagiti annak, siuman, appoko, appoko iti tuod ken uray pay dagiti amin a Filipinos a nakapan ken mapanto pay laeng iti Hawaii.