BARTOLOME SABLAS: Sakada

[Nabulod laeng ti ladawan a naaramat iti salaysay. Ladawan dagiti nagkauna a sakada iti Hawaii]

BARTOLOME SABLAS: Sakada
ni Rudy Ram. Rumbaoa

"Dimo panunoten ti maisubad kenka ta saan a maymaysa ti aldaw- tulongandakanto met. Apitem ti aniaman nga imulam..."

NAKAAY-AYAT iti panagistoria ni Bartolome Sablas, Sakada. Nayanak ni Bartolome Sablas idiay Bohol, pagilian a Filipinas, idi Agosto 24, 1908.

Idi agtutubo pay ni Bartolome, paggaayatna ti nangpadas iti kabaelanna nga agbiahe. Daytoy ti rason no apay a ginundawayanna ti opurtunidad a napan iti America a naglugan iti barko nga S.S. President Taft idi 1930.

Orihinal koma a nagturong ni Bartolome iti California, ngem idi nagsardeng ti barko iti Honolulu, naam-ammona ti maysa nga agtutubo a lalaki a nagbuteng nga agdissaag iti barko a naglugananda a mapan koma iti Maui nga agmaymaysa. Manangngaasi a puso, daytoy ti rason no apay a nagboluntario ni Bartolome a tinulonganna daytoy nga agtutubo, ket babaen iti pammatalgedna kenkuana [ti agtutubo], nagkuyogda ngarud a nagturong iti Puunene, Maui, a no sadino a ditoy ti pagnaedan dagiti dadakkel ti nasao nga agtutubo.

Ket iti Puunene, nagpirma iti kontrata ni Bartolome tapno agtrabaho iti kaunasan ti HC $ S a kas "hapai ko" wenno agbagkat/agbunag kadagiti naputed nga unas. Nabayadan ni Bartolome iti $1.00 iti tunggal akdaw.

"Urayak la makasangit. Nagtrabahoak iti dose nga oras manipud alas sais iti bigat agingga iti alas sais iti malem. Natuok daytoy a trabaho. Kayatko pay idin ti agawid idiay Filipinas," insennaay ni Bartolome a nanglagip iti daytoy a kapadasanna iti trabaho. Ket iti naminsan, nagsakit. Ipagarupna idin no matay daytoy.

Nagnaed ni Bartolome iti Camp 8, masarakan daytoy a kampo iti katengngaan ti kaunasan nga asideg ti Pukalani iti agdama. Adda idi babai a Native Hawaiian nga addaan iti 13 nga annak- 6 a lallaki ken 7 a babbai. Kayat daytoy a babai a hawayana nga iyasawa dagiti annakna a babbai kadagiti lallaki a Filipino iti kampo. Impudno daytoy a hawayana a kayat ken magusgustoanna dagiti Filipino a lallaki. Maysa ditoy ni Bartolome a rinaem ti hawayana gapu ta makaay-ayo, naasi ken guapo.

Iti sabali a bangir, kayatna ti inaunaan nga anak a babai ti hawayana, ngem daksanggasat ta addan agtagikua iti pusona- saan a dagiti makuna nga ordinario a lallaki no di ketdi iti biag a narelihioso. Naammuan ni Bartolome a simrek pay iti kombento daytoy a babai a pagduyosanna. Ngem saan a napukaw ti namnamamana- nangruna ti idiktikta ti pusona. Nupay kasta, naragsakan ketdi ni Bartolome iti daytoy a babai ta pinilina ti nagbalin a relihiosa. Wen, debosionada.

Ngem saan a nagpaudi ni Bartolome, dina sinayang ti naited a gundawaynna. Adda pay nabati nga innem a napipintas a babbalasang ti nasao a hawayana a mabalinna pay a pagpilian. 

Idi 1937, naam-ammo ni Bartolome iti personal ti maikadua a balasang ti hawayana nga agnagan iti Elizabeth Kaeu Kamaka. Naginnasideg ti rikna agingga a nagkinnaawatanda. Nagkallaysa da Bartolome ken Elizabeth idi Enero 15, 1938 iti Holy Rosary Church ti Paia. Kalpasan ti kasar, nagindeg dagiti agasawa iti Paia iti apagbiit laeng a panawen sada immakar iti Kahana Camp, nga isu ti lugar ti Kahana Shopping Center iti Lahaina ti agdama. Nagnaedda sadiay iti 14 a tawen, kalpasanna, immakarda iti Honokawai's Puka Camp. Ditoy a dimmakkel dagiti sangapulo nga annakda.

Kas maysa nga adventurer, immakar ni Bartolome iti sabali a pagtrabahoan iti Honolua, iti Baldwin Packers, a maawagan ita iti Maui Land and Pineapple Company. Agukis iti kudil ti bunga ti mangga ken agmula iti sandia. Nagtrabaho pay iti Pioneer Mill kas irrigator ken napan pay idiay Lanai a nagtrabaho.

Nakipaset pay ni Bartolome iti kontrata dagiti trabahador a maawagan iti "kumpang." Naited kenkuana ti maysa a lote ti kaunasan tapno mulaanna iti unas agingga a mabalin a maani. Kastoy a kanayon ti inaramidna agingga a dimmakkel ti naawatna. Inawagan pay ketdin ni Bartolome daytoy iti "Kumpang Dollars."

Aktibo idi ni Bartolome a kas maysa nga ahente ti ILWU Union Bargaining ken Union Steward. Nagatendar kadagiti taripnongng ken kombension. Inaramidna met amin a pamuspusan tapno maitawaranna dagiti kapatadana a trabahador para iti umno a bayadanda iti unyon ken agpaay a para iti benepisio nga awatenda. Timultulong pay a nagorganisa iti Labor Day picnics ken karaman pay kadagiti paay-ayam a kas iti baseball. Paggaayat pay ni Barolome ti makipallot a pangibusanna ti orasna no awan trabahona.

Linagip ni Bartolome nga iti naminsan, tiniliw daytoy ti polis. Kuna ti polis nga adu unay ti nakalapanna a lames para iti pamiliana ket masapul nga agmulta iti $25.00. Nagkedked ni Bartolome a nagbayad a ti rasonna, no agbayad ti multana, saanto a makapagkalap iti dayta a lugar a nakatiliwanna. Sabali pay ti adu unay a limu [seeweeds] a nakatiliwanna. 

Kuna ti balasang ni Bartolome, ni Mary, nasidap ti panagpampanunot ni tatangna. Segun ken Mary, nalaing iti matematika ni Bartolome nupay umuna a tukad laeng ti edukasion ti nalpasna. Iti palawag ni Mary, mismo a ni tatangna ti nangisuro kenkuana iti multiplication table ken uray pay iti estimasion ti "heights" ken "weights."

"Makuna nga apagisu unay ti estimasionna," impannakkel ni Mary.

Kaay-ayo ni Bartolome ti agbuya iti game shows, baseball games iti telebision ken agbasa iti pagiwarnank. Maysa a bisayano ni Bartolome, ngem ammona ti agsao iti Ilocano ken Tagalog. Segun kenkuana, kasapulan dagitoy a pagsasao iti pannakisarita kadagiti kameng ti unyon no adda labor negotiations.

Balakad ni Bartolome kadagiti agtutubo: "No nasayaat ken respetarem dagiti dagiti tattao, agbalinda met a nasayaat ket respetarendaka. Tumulong iti pada a tao. Dimo panunoten ti maisubad kenka ta saan a maymaysa ti aldaw- tulongandakanto met. Apitem ti aniaman nga imulam."

Para kadagiti kapatadana ken natataengan kunana: "Ipateg ti pamiliam. Ayatem nga agpapada dagiti annakmo, awan koma idumdumam. Amin dagiti nasayaat a banag a nasursurom bayat iti panagbiag, ipatawidmo daytoy kadagiti annakmo. Denggendakanto dagiti annakmo no ammoda la ketdi a husto ti ibagam."