 |
[Nabulod laeng ti ladawan manipud iti Hawai´i Sugar Planters´ Association Plantation Archives]
|
MANIPUD tawen 1903 agingga ti 1934, adda bassit grupo dagiti Filipino [agarup 500 ti bilangda] ti napan iti Estados Unidos tapno agadal iti pageskuelaan ti Amerika. Di mabayag, naawagan dagitoy iti "pensionados" gapu ta makatulongda iti gobierno ken isuda ti kasayaatan a napili nga estudiante a Filipino.
Iti dayta a tiempo, dakkel ti bilang dagiti Filipino, kaaduanna ti batsilyer [bachelors], wenno lallaki a di pay naasawaan tapno agtrabaho iti pagtatalonan ti San Francisco ken Seattle, wenno trabahador ti plantasion ti kaunasan iti Hawaii.
Kaaduan kadakuada ti ilokano [ilocano], ket dagiti nataengan a batsilyer maawaganda iti "Manong," maysa a termino a pangrespetar kadagiti inauna.
Tapno masupusopan ti kurang dagiti trabahador ti plantasion iti Hawaii, insayangkat ti Hawaiian Sugar Planters Association [HSPA] ti sistematiko ken organisado a panagawat kadagiti Filipino a trabahador. Napan dagiti rekruter ti HSPA iti Filipinas ken nangbangonda ti recruitment centers iti Vigan, Ilocos Sur ken iti Cebu.
Idi tawen 1906, simmangpet dagiti immuna a kinse a trabahador a Filipino iti Hawaii. Idi damo, supiaten dagiti Filipino ti agturong iti Hawaii gapu ti kaadayo ken ti agwarwaras a damag nga adda narungsot nga ayup/animal nga agkatangkatang iti isla ken mapapati a mangan ti tao.
Ngem nagtultuloy ti panagrekrut ket balligi ti pakasaritaan dagiti immuna a Filipino Sugar Workers, wenno ti maawagan ita iti "Sakada," ngem maawaganda ti "Hawayano" no addada iti Filipinas-- ket daytoy ti rason no apay a nagutigot ken naawis dagiti dadduma a Filipino a mapan met makigasanggasat iti Hawaii.
Idi 1907, adda 150 a bilang dagiti Filipino a simmangpet iti Hawaii. Iti nagbaetan ti tawen 1909, adda simmangpet a 639 a bilang dagiti trabahador ken ti tawen 1910, addan agarup 2,915 a bilang dagiti Filipino iti Hawaii. Manipud 1911 agingga iti 1920, mapattapatta nga adda 3,000 a bilang dagiti trabahador a simmangpet iti kada tawen.
Idi tawen 1919, adda agarup 24,791 Japanese workers ken 10,354 dagiti Filipino a buklen ti 54% [iti Hapon] ken 22% [iti Filipino] a total ti plantation labor force.
Idi tawen 1920's, agparang nga adda agarup 7,630 a bilang dagiti Filipino a simmangpet iti Hawaii ti kada tawen. Ket idi tawen 1930s, pinadisi dagiti Filipino dagiti Hapon a kas kaaduan a bilang nga ethic group of workers kadagiti plantasion, nupay temporario a napasardeng ti Filipino migrants gapu iti makunkuna a "Great Depression", wenno "Naindaklan a Panagladingit." Kas resulta ti napasamak, adda agarup 7,300 a sakada ti napagawid wenno napasubli iti Filipinas.
Idi tawen 1935, nakapasa ti Tydings-McDuffie Law iti US Congress malaksid la ti pannakabukel ti Philippine Commonwealth, sangapulo a tawen a transision ti gobierno sakbay iti pannakawayawaya ti Filipinas ken nairaman pay iti linteg a mapalubosan laeng ti 50 a Filipino ti sumrek iti US ti kada tawen. Ngem nakisarita dagiti pannakabagi ti HSPA iti kongreso tapno saan a mairaman ti Filipino labor supply iti linteg.
Rason ti Filipino Migration iti Hawaii
Napan dagiti Filipino migrant workers iti Hawaii gapu ta namnamaenda a makitada iti isla ti maysa a gloria, paraiso ti ragsak ken mangted rang-ay kadakuada. Napan ti kaaduan kadakuada iti Hawaii ti rason nga agurnong ti kuarta para ti masakbayan no agsublida iti Filipinas, ken tapno agbiag a komportable- gumatang iti bukod a balay ken lote, pagtalonan ken mapan agsapul iti asawaenda.
Idi tawen 1940's, kaaduan kadagiti Filipino sakada ti mamati a temporario laeng ti panagindegda iti Hawaii.
Gapu ti karigat iti biag ken limitasion a pagsapulan ti trabaho iti Ilocos region, nagakar-akar a kasla umang dagiti Ilocano iti nagduduma a paset ti Filipinas sipud pay idi 19th century tapno birokenda ti panggedan ken naimbag a gasat.
Iti agdama, ti Hawaii ken California ti kangrunaan a gusto ken destinasion dagiti Ilocano.
No Apay a kayatda dagiti Filipino workers
Ipangpangruna ti Hawaii Sugar Planters ti agala kadagiti trabahador a Filipino gapu ti sumagmamano a rason:
Umuna, gapu ta kababaan ti tangdan dagiti Filipino no maikumpera kadagiti sabsabali nga ethnic groups iti plantasion, nalaka pay ti pagpleteda nupay naikkanda ti libre a biahe nga agturong iti Hawaii.
Maikadua, gapu ta US colony ti Filipinas idi, ken maibilang a US nationals dagiti Filipino gapu ti rason a colonial status, praktikal a maawat lattan dagiti Filipino. Kas US nationals, saanda a mairaman ti linteg a maipawil iti importasion ti sabsabali a maawagan iti "Orientals," a kangrunaan a pakaibaisan ti linteg-- dagiti Tsino ken Hapon.
Maikatlo, mamatida kadagiti Filipino nga agbalin dagitoy nga alternatibo a maaramat kontra kadagiti trabahador ti Hapon a nagwelga gapu ti ayat nga agdur-as ti kasasaadda iti plantasion.
Maikapat, gapu ta maibilang nga agrario/agrikultural [agricultural] ti pagilian a Filipinas ken naruamen nga agmula iti unas dagiti Filipino, asideg ti rikna ti HSPA kadakuada ken maitutop laeng a maawaganda iti sakada.
Maikalima, gapu ta makita a dagiti Filipino ket natulnog, ammoda ti agserbi ken gapu ta nababa ti nagun-odda nga edukasion, iti kasta, didanto makikappeng iti labor unions ken panagwelga.
Kamaudiannanna, napaneknekan a dagiti Filipino ket nagaget.
Naggapu dagiti Filipino a migrante ti Hawaii manipud iti away ken nasulinek a barbario, ken kaaduan kadakuada ti nakagun-od laeng iti nababa nga edukasion. Gapu ti daytoy, kakayatan ti HSPA nga agupa kadagiti nababa ti adalna ta awan ti ammo dagitoy maipanggep iti "kalinteganda wenno ti legal rights."
Ngem adu ti nagbalin a problema dagitoy a trabahador idi panawanda ti Filipinas. Kaaduan kadakuada ti ilokano, nupay adda met sumagmamano a Bisayano ken Tagalog. Ket apaman a nadanonda ti Hawaii, kasapulan pay a makikaduada kadagiti ethnic diversity. Dakkel ti nagbalin a parikut dagitoy a trabahador gapu ti nagduduma a pagsasao a maaramat iti komunikasionda. Sa maysa pay, naliday dagitoy a trabahador a nagbiahe ken naisina kadagiti napawanda a pamilia.
Ngem ti kadaksan a nagbalin a problema ken padasda ket ti kabayag nga oras a pannakaibabadda iti trabaho ti plantasion.*
Taldiap: TI LABOR MIGRATION DAGITI FILIPINO ITI HAWAII
Rudy Ram. Rumbaoa
Fil-Am Observer Article
Dagiti Koleksion a Daniw, Sarita, Kanta ken Dadduma Pay
wwwammuenpaydaytoysakada.blogspot.com
No comments:
Post a Comment