VALERIANO ASUNCION Disiplinado, Managparabur ken Mangngalap

[Nabulod laeng ti ladawan a naaramat. Manipud kannigid: Evelyn Mina, Loretta Galam, Maggie Ballesteros, Agnes Cockett, ken Fred Asuncion]

VALERIANO ASUNCION

Disiplinado, Managparabur ken Mangngalap

ni Rudy Ram. Rumbaoa

TALLO a lallaki nga agkakabsat a taga-Bacarra, Ilocos Norte, ti napan iti Hawaii idi 1925 tapno sapulenda ti naranraniag a masakbayan nga agpaay kadagiti pamiliada. Isu da Valeriano, Ceferino ken Gregorio Asuncion. Da Valeriano ken Ceferino ti nagnaed iti Maui idinto a kinaykayat ni Gregorio ti isla ti Kauai. Nupay tallo dagitoy a lallaki nga agkakabsat, naiturong ti estoria ken ni Valeriano, a nayanak idi Disiembre 10, 1900. Ket ti kakaisuna la nga anakna a lalaki, ni Fred Asuncion ti timmulong a nangisagana iti estoria ti pakasaritaan ti amana.

Nagtrabaho ni Valeriano iti Maui Agriculture Company, nga am-ammo ita iti nalatak a naganna a Hawaiian Commercial and Sugar Company [HC& S]. Nagtrabaho idi a kas "hoe hana," wenno aglammua kadagiti ruot. Matangdanan iti $1.00 tunggal aldaw a panagtrabahona.

Kalpasanna, nagtrabaho ni Valeriano a kas "irrigation man" no sadino a responsibilidadna ti mangpasayak kadagiti nalawa nga ektaria iti pagtatalonan ti unas. Nagbalin pay a "seed cutter" ken "pula-pula" wenno putdenna dagiti unas sananto reppeten ida ken maited kadagiti trabahador tapno maimula.

Nagserbi pay a kas fireman iti Puunene Mill's boiler room. 

Ket idi 1965, nagretiro iti trabaho ni Valeriano ngem daksanggasat ta pimmusay met laeng kalpasan ti innem a bulan idi Mayo 30, 1966. Malagip a nagnaed ni Valeriano iti Camp 12 ken iti Camp 8.

Taldiap...

Naglugan ni Valeriano iti barko a nagturong iti Hawaii manipud iti pantalan ti Salomague, Cabugao, Ilocos Sur idi 1925. Nagsakripiso a nangpanaw ti naubing pay a kaingungotna, ni Luciana Domingcil ken ti anakna a babai, ni Rufina.

Tubo ti Vintar, Ilocos Norte ni Rufina. Ket manipud iti ili a nakayakan ken dimmakkelanna, simmaruno ken ni Valeriano a nagturong iti Hawaii idi 1928. Imbatina ni Rufina kadagiti nagannakna babaen met laeng iti pammalubosda nga agasawa tapno isuda pay la ti mangudir ken mangayawan ti anakda bayat ti kaaddada iti Hawaii.

Kuna dagitoy nga agasawa a narigat ti biagda iti kampo a nagyananda. Ket tapno masupusopan ti mateggedan ni Valeriano iti aginaldaw a pagkasapulanda, nagtrabaho ni Luciana a kas "seamstress," wenno mannait/dumadait; nagawat pay ti linabaanna manipud kadagiti lallaki a batsilier iti kampo ken naglako iti handicrafts nga aramidna.

Kadagidi a karigat ti tiempo, mabayadan dagiti groseria babaen met laeng ti  credit/utang, wenno pannakakissay ti sueldo a mateggedan ni Valeriano. Nupay panakkelen ti pamilia dagiti Asuncion, makaanay met ti sueldo ni Valeriano.

Saan la a dayta, agipatulodda pay iti sustento a pangsuporta iti nabati nga anakda karaman dagiti kabagianda iti Filipinas. Pagpiaanna, tumultulong met dagiti kabagianda nga aglako iti kumporme ditan tapno masupusopan ti pinansial a kasapulanda iti inaldaw.

Bunga ti ayat...

Naparaburan dagitoy nga agasawa iti innem nga annak: isu da Rufina Ramos [pimmusayen], isu ti inaunaan ken nayasawa ken ni Maximo [pimmusayen]; ken addaanda iti sangapulo ket maysa nga annak.

Sumaruno ni Agnes Cockett [pimmusayen], nayasawa ken Patrick Cockett [pimmusayen] ken tallo ti nagbalin nga annakda. Am-ammo ni Agnes kas "Manang" iti dati ken nalatak a nagtrabahuanna, ti Old Maui Palms Hotel Restaurant.

Ni Evelyn Mina ti maikatlo, nayasawa ken ni Rudy Mina. Maysa ti anakda.

Maikapat ni Fred Asuncion ken nayasawa ken ni Leo. Tallo ti annakda. Nagserbi pay ni Fred iti armada, maysa a Korean War Veteran.

Ni Magdalena Ballesteros ti maikalima nga anak, ken nayasawa ken ni Arsenio. Maysa laeng ti nagbalin a bunga ti ayan-ayatda.

Inaudi ni Loretta Galam a nayasawa ken ni Jimmy. Kas met kadagiti dadduma a kabsatna, maysa laeng ti anakda.

Sabali laeng ti kinamangngalap a talento nga ik-ikutan ni Valeriano. Kinatrabahuanna pay ti Dios-ti-aluadna Feliciano Patricio, maysa a commercial fisherman. Agawat ni Valeriano kadagiti dadduma a klase ti trabaho tapno adda nayon ti mateggedanna. Nalaing, nasiglat ken talentado ni Feliciano iti panagaramidan iti iket ken tabukol.

Iti komunidad dagiti Filipino, nalaing nga agluto dagitoy nga agpagayam. Masansan ni Valeriano ti head cook kadagiti dadakkel a pasken/punsionan kas iti kasar. Ket ti panangisagana iti kastoy a klasena a punsionan ti kangrunaan a parte ti panagrambak. 

No dadduma, abutenna ti sumagmamano nga aldaw ti panagisagana. Ken saan la a dayta, nalaing pay a karpintero ken mekaniko ni Valeriano. Nagbalin ketdi a paggaayat ken ugalina ti tumulong kadagiti gagayemna no agproblemada iti balay wenno lugan.

Sabali pay ti ilemlemmeng a sikreto ni Valeriano. Mabalin a "sagut" ti Dios wenno "talugading" ti kinamangngagasna, ken saan laeng iti Maui ti pakabigbigan/naglatakan ti naganna, uray pay iti intero nga estado ti Hawaii. 

Kabaelanna ngamin nga isubli ti nablo wenno natukkol a tulang babaen laeng iti panangilotna. Agusar iti bulong ti "katimbaw" wenno mula ti "tawwatawa" iti panagagasna. Ipapudotna ti bulong iti apuy sananto idennep iti apektado a tulang ket awaganda daytoy iti "tapal." Ket segun kadagiti nakapadas iti panagagas ni Valeriano, napigsa ti bisa ti makuna a medicinal/herbal plant; ket gapu iti dayta, adu dagiti ka-Filipinoan ti addaan mulana a kasta kadagiti bukodda nga inaladan, wenno lote/daga.

Inawaganda pay ni Valeriano iti "mammoyon." Agtalado no ania ti makagapu iti sakit a sagsagabaen ti maysa a tao. Aramatenna ti maysa a plato nga addaan iti suka ken dua a katukel ti bagas. Kuna dagiti nakapadas nga agkuti ti katukel a bagas iti agsupadi a direksion, ammo [kano] ni Valeriano no ania ti sakit dayta a tao.

Sabali laeng ti panagaramatna iti sara ti ayup [kas iti kalding]. Maikkat ti ut-ot babaen iti panangiparabawna ti nasao a sara. Susopen ti sara ti aniaman nga ut-ot nga adda iti dayta a masakit. Gapu iti daytoy, maysamaysa idi ti mapan agpaagas ken ni Valeriano. Adu dagiti naagasanna. Dina ketdi inawat ti aniaman a gatad kas kasukat iti serbisio ti panangagasna kadakuada. Isu nga idi pimmusay ni Valeriano, adu ti maladingitan. Gapu iti respeto/panangraemda kenkuana, adu ketdi ti nagatendar iti pumponna.

Imburay ni Fred ti sumagmamano a kapampanunotanna maipanggep ken ni Valeriano: "Maysa a disiplinado, naayat a managparabur iti pamilia ken gagayyemna, mangngalap, karpintero, mekaniko, nalaing nga agluto ken nagaget unay nga ama. Mararaem iti komunidad. No adda saan a pagkikinnaawatan dagiti miembro ti komunidad, awaganda ti amak a mangibabaet kadakuada. Naimbag a gayyem dagiti agkakabsat a Sagayaga [Paulino, Sesinado, Mariano, Marcelino, Valentin]. Maysa a sakada ni Sesinado. Maipannakkel nga ama iti amin a banag ti amak."