JUAN PALPALLATOC: "Agan-anus, Denggen ken Respetaren ti Opinyonda"

[Nabulod laeng ti ladawan ni Juan Palpallatoc iti Fil-Am Observer]

JULIAN PALPALLATOC: "Agan-anus, Denggen ken Respetaren ti Opinyonda"
ni Rudy Ram. Rumbaoa



BAYAT ti pannakarambak ti Centennial Celebrations dagiti Sakada idi tawen, 2006, sinurat ni Marilyn Villon daytoy: 

"Simmangpet ti amak iti Hawaii idi Setiembre 2, 1928. Kuna ti amak [Julian Palpallatoc] a napan iti Hawaii tapno agtrabaho ken ipaayna kadakami [nga annakan] ti napintas ken naraniag a masakbayan. Ammona a narigat ti biagmi idiay Filipinas isut' gapuna a kinalikagumanna a padasen ti maysa a banag a dina pay idi inaramid. 

Kalikaguman idi ti ina daytoy nga ileppasna nga umuna ti agbasa, ngem napigpigsa ti awis nga ipapanna diay Hawaii, ken tapno agtrabaho ket tulonganna ti pamiliana. Malagip ti amak a karigat kadagidi a tiempo ti agbirok iti trabaho. Nupay kasta, inupaan dagiti tattao isuna gapu ta ubing ken nasalun-at pay. 

Kaay-ayona ti agluto ket nagtrabaho idiay Kula Sanitorium kas maysa a kabadangan iti kusina. Maragsakan nga agisagana kadagiti taraon ken sindadaan a tumulong daytoy iti sadino man a makasapul iti tulong. Ngem di mabayag, pinaglusulos ti pagtrabahoanna gapu iti rason a civilian labor requirement. Saan pay a nagbalin a citizen ti Estados Unidos. 

Immakar ngarud, napan idiay Oahu ket nagtrabaho iti Outrigger Canoe Club iti sumagmamano a tawen. Nagtrabaho pay daytoy kas chauffeur. Idi kuan, nakaala ti posision iti U.S. Naval Hospital kas mess attendant. Ngem kalpasan a nagsakit, naglusulos ket nagsubli iti Maui. 

Idi adda pagdur-asan ti salun-atna, pinadasna manen ti simrek ti trabaho iti Kula Sanitorium. Ngem imbaga ti Kula Sanitorium nga upaanda laeng dagiti nagan a nakalista iti civil service. Ngem saan a nagsardeng agingga nga adda nangupa kenkuana nga agtrabaho- iti kompania ti pinya kas maysa a field laborer. 

Kabayatan ti kaaddana iti Hawaii, saanna a nalipatan ti pamilia a pinanawanna sadiay Filipinas. Nagipatulod iti surat, ladawan ken pinansial a suporta. Bayat kadagitoy a tiempo, kas paset ti panaglinglingayna, mapan iti baybay a kaduana dagiti gagayyemna. 

Paggugustona pay ti agmula kadagiti nagduduma a klase ti nateng iti garden-na ken agtaraken iti manok. Di malibak, napadasanna met ti nakipallot ket daytoy ti maysa a pamataudanna a pamastrekan. Ket sadiay a nagsarakda ken ni angkelko sana inyam-ammo iti kabsatna, Pacita, ti inak. 

Nagkallaysada idi 1968 ket naparaburanda iti lima nga annak. Nasapa a nagretiro ti amak, idi 1972, tapno tulonganna a padakkelen dagiti annakna bayat nga agtartrabaho ti inak. Malagipko a no malpas a maitulnog ti amak ti inak iti pagobraanna iti bigat, mapan makitipon kadagiti gagayyemna iti Haliimaile Park. Into no kuan, magna dagitoy kas maysa grupo ket lawlawenda ti baseball field kas paset ti panagwatwatda. Paggaayatna ti tumulong nga agluto kadagiti Tatas iti Haliimaile Club no kasta nga adda panagtitipon wenno punsion. 

Mamatiak a dakkel unay ti pammati dagiti nagannakko iti Apo, ta naparaburanda iti salun-at ken ragsak gapu iti napaut a panagbiagda iti Hawaii. Nalaus unay ti panagyaman ken maipannakkelko ti amak iti sabali gapu iti turedna a nagbanniaga ken naglugan iti bilog. Awan ti kinasiribda kas ekspektaren, ngem naglayagda iti nalawa a taaw para iti naraniag a masakbayan. 

Iti daytoy a sagut ken naipakumit kadakuada, naited iti pamiliada ti opurtunidad a makapaddak iti makunkuna a paraiso- ti Hawaii. Kasta met kayatko ti agyaman iti komunidad ti pannakabigbig dagiti Sakada gapu iti yuumayda iti America ken ti amin a naaramidan ken kontribusionda kadagiti naglabas a tawen." 


NAYANAK ni Julian Palpallatoc idiay San Ildefonso, Ilocos Sur, idi Pebrero 13, 1910. Nagrubbuat iti Puerto ti Salomague a kaduana ti 150 a Sakada a naglugan iti balsa [sailboat] a naaramid iti bayog ken kayo ti narra. P.I. hardwood, naglayag da idi Hulio 1928. Umabot iti dua a bulan sakbay a nakadanonda iti Honolulu idi Setiembre, iti dayta met la a tawen. Segun ken ni Julian, pisol-pisol ti panagbiaheda. Dagiti 150 a lallaki ket bin-ig nga agtutubo ken napigsa a kas met laeng ken ni Julian Palpallatoc, ngem narisgo daydi a panagbiaheda. 

Kas maysa nga ambisioso nga agtutubo, adu dagiti nagsapsapulanna iti trabaho iti isla ti Hawaii. Napan pay idiay Lanai a nagtrabaho iti kapinyaan ken kasta met iti HC & S ken iti Maui Pine agingga a nagretiro idi 1972. 

Nayasawa ni Julian Palpallatoc ken ni dati a balasang Pacita Delos Santos. Kas iti nadakamat ni Marilyn iti insuratna, kabsat ni Pacita ni Nemesio Delos Santos, maysa met laeng a Sakada, isu ti puon ken gapu no apay a naginnasideg ti rikna da Pacita ken Julian. Nupay adda dagiti sabsabali pay a lallaki a nagrayo ken ni Pacita tapno ikallaysada daytoy, ni Julian ti kagagasatan kadakuada. 

Nagkallaysada iti Christ the King Church idi Disiembre 7, 1968. Ket manipud idin, nagindegda iti Haliimaile, Maui. Lima ti annakda. 

Ni Julita Ho'okano ti inauna. Nagturpos iti Maui Community College iti degree a kina-Administrative Technology. Agtartrabaho iti Grand Wailea Hotel kas PBX operator. Nayasawa ken ni John Ho'okano. Dua ti annakda. 

Maikadua ni Marilyn Villon. Nagturpos iti MCC iti degree a kina-Administrative Technology. Agtrabaho iti Maui County prosecutor's office. Nayasawa ken ni Efren Villon. Tallo ti annakda. 

Maikatlo ni Susan Wood. Agtrabaho iti Grand Wailea Hotel kas front desk attendant. Ni Gary Wood ti kaingungotna. Maysa ti anakda 

Ni Lourdes Palpallatoc ti maikapat. Nagturpos iti MCC iti degree a kina-Human Services in Early Childhood Education. Agdama nga agtrabaho iti Wailuku Hongwanji Pre-School kas maysa a mangisursuro. 

Ni John Palpallatoc ti inaudi. Nagturpos iti MCC iti degree a kina-inhiniero. Iti agdama, agtrabaho iti Grand Wailea Hotel, iti engineering department. 

Idi ubing pay ni Julian, kaay-ayona ti agluto ken tumulong kadagiti punsionan a kaduana ti gayyemna, ti Dios-ti-aluadna a Lucio Calina. Paggaayatda a lutoen ti pork wenno beef bone tempura. Paggaayatna pay ti mapan idiay baybay tapno agpidut iti "limu" [seaweed] ken "pipipi" [shellfish]. Magustoanna pay ti mapan idiay Las Vegas. 

Ti balakad da Julian ken Pacita kadagiti nataengan: "agan-anus kadagiti annak, denggen ti kayatda nga ibaga, respetaren ti opinyonda ken kasta met a makikompromiso kadakuada." 

"Tarigagay, Kinaanus ken Sagut iti Pamilia," dayta ti kinatao ni Julian Palpallatoc- agtawen iti 97.*