DAGITI BISAYANO ITI HAWAII

[Nabulod laeng ti ladawan a naaramat iti salaysay. Ladawan ti grupo dagiti sakada iti Hawaii]

ni Rudy Ram. Rumbaoa
-Dagiti Koleksion a Daniw, Sarita, Kanta ken Dadduma Pay
 www.ammuenpaydaytoysakada.blogspot.com


SIMMANGPET ti umuna a grupo dagiti Visayan Sakadas iti Hawaii idi 1909, tallo a tawen kalpasan nga insangpet ti Hawaiian Sugar Planters Association [HSPA] iti Hawaii ti umuna a grupo dagiti Filipino contract workers-- Sangapulo ket Lima a bin-ig nga Ilocano idi 1906 ken 150 a sabsabali pay idi 1907. Ngem insardeng ti HSPA iti panagrekruta idi 1908 kalpasan nga indeklara ti HSPA a saan a balligi ti umuna a panangawisna kadagiti trabahador iti Filipinas. Idi 1909, naglak-am ti panagkurang iti trabahador ti HSPA gapu iti welga nga insayangkat dagiti Japanese workers, intuloy ngarud ti HSPA iti nagrekrut idiay Filipinas.

Nanglukat ti HSPA iti ad-adu pay a recruitment offices iti paset ti Visayas region, kangrunaan iti Cebu, Iloilo ken Bohol. Idi 1909, adda agarup 639 iti bilang dagiti babbaro a rekruta [karaman dagiti babbai ken ub-ubbing], a sinaruno iti 2,915 idi 1910. Kaaduan a rekruta ket naggapu iti isla ti Cebu, Siquijor, Panay, Bohol ken Leyte. Maibilang iti grupo ti 1909 a simmangpet iti Hawaii dagiti umuna a pamilia a naggapu iti Visayas: ti pamilia "Yorong" ken "Magpiong," adda pay laeng iti estado ti Hawaii dagiti simmaruno a kaputotan dagitoy.

Dagiti umuna a grupo ti Visayan sakadas ket naidestinoda idiay plantasion ti Kahuku; dagiti dadduma naipanda idiay Waialua, Ewa ken Waipahu ti Oahu, ken naiwaras dagiti sabsabali iti plantasion ti Kauai ken Big Island. Ipakita iti listaan ti pakasaritaan no kasano ti panagngato iti bilang ti rekruta a naggapu iti Visayan region, nagtultuloy daytoy agingga iti nasapa a tawen ti 1920s, a nangpaneknek a dagiti Bisayano ti kadakkelan iti bilang ti grupo dagiti Filipinos iti dayta a panawen.

Ngem saan a nagbayag dagiti Bisayano iti dayta a posision, bimmaba ti bilangda ket nagtennag a minoridad dagiti Bisayano iti Hawaii. Mapattapatta nga adda sangapulo a porsiento manipud iti Bisayas ti populasion dagiti Filipinos iti Hawaii ti agdama. Kaaduan kadakuada ti agsao iti Cebuano.

Saan a naammuan ken nailawlawag no apay a napasamak daytoy, ngem adda dagiti banag a makagapu. Umuna, gulpe a bimmaba iti bilang ti rekruta iti Bisayas manipud 1925 agingga iti naudi a panagrekruta ti HSPA idi tawen 1946, no maikupera ti kadakkel a bilang dagiti Ilokano. Napukaw ti panagtalek ti HSPA kadagiti Bisayano gapu ti pannakairamanda iti welga ken pannakikappengda iti unyon.

Kas pagarigan iti napasamak a welga idi 1924, kaaduan a nairaman ditoy dagiti Bisayano iti "Hanapepe Massacre"-- amin dagiti napapatay a nagwelga ket puro Bisayano. Daytoy ti rason ti HSPA a kinaykayatda dagiti "natulnog" nga Ilokano ngem dagiti Bisayano a "mannakiriri."

Maikadua-- kaaduan kadagiti nagkauna a Visayan workers ti napagawid idiay Filipinas kalpasan a nakompleto ti 720 nga aldaw a panagtrabahoda iti Hawaii, a daytoy, no sadino a naikkanda iti libre a panagbiahe a nagawid idiay Filipinas. Adda dagiti sumagmamano a nagbati tapno gundawayanda ti opurtunidad ti naranraniag a masakbayan iti US mainland.

Maikatlo, linuktan ti gobierno ti Filipinas kadagiti Bisayano ti panggedan a mabalin a makatulong kadakuada idiay Mindanao ken kaaduan a paset iti Bisayas, tapno iti kasta, padasenda ti makigasanggasat iti aw-awaganda ti "Daga a Naikari," imbes a mapanda idiay Hawaii, a pamatian ti kaaduan nga "Isla ti Paraiso."

Ket idi natappogan ti tawen 1930s, nagbalinen a minoridad dagiti Bisayano kadagiti Filipino sakadas iti Hawaii. Ti nakaay-ayat, iti dayta met a tawen a nabuangay ti umuna a Visayan organizations-- mabalin a kas sungbat daytoy iti panagbaba iti bilangda. Tallo kadagiti kaunaan nga organisasion: ti Balaan Catalina Society idi 1930, ti United Visayan Comunity, aka Hinabangay idi 1948, ken ti Circulo Boholano idi 1940s-- nga adda pay laeng kadagitoy a tiempo.

Ti Balaan ken United Visayan ti kakaisuna a Filipino organizations iti addaan ti kabukbukodan a club houses, a masarakan nga agpadpada idiay Waipahu, Oahu--kas mangipaneknek ti testamento ti inda panagkaykaysa. Nupay kasta, saan la a daytoy ti statewide organizations. Naipamaysa pay ti gagem a naipokus iti maysa nga ili, probinsia wenno geograpika a lugar iti Bisayas, kasta met ti nakabase iti Oahu. Primaria a nabangon pay dagitoy para iti relihion kasta met a para iti seguridad ken iti gagem a tumulong.

Ti Balaan Catalina ket primaria nga organisasion dagiti Cebuanos ti Carcar, ti Santo a Patronda ket ni St. Catherine of Alexandria [Balaan kayatna a sawen, "Nasantoan," ken Catalina iti Bisaya ti Catherine]. Ti United Visayan Community, nabukel a kangrunaan a kamengna ket dagiti Cebuanos manipud iti Siquijor, Cebu, Bohol ken Negros Oriental, ken sabsabali pay a probinsia iti Bisayas-- a tumulong ti gagem ti organisasion. Ti Circulo Boholano [Bohol Circle] ket maysa nga organisasion a nakabase iti probinsia.

Dagiti sabsabali pay a Visayan Organizations a nabangon kalpasan dagiti tallo a nadakamat nga organisasion ket ti: Kahirup Ilonggo of Hawaii [Ilonggos manipud ti Iloilo ken Negros Occidental], Samar-Leyte Association [dagiti Waray-speaking Visayans manipud ti Leyte ken Samar], Aklan Cultural Society [Probinsia ti Aklan], Cebuano Association [nabaliwan iti Cebu-Hawaii Friendship Society--manipud ti Cebuano-speaking Visayans], Davao Durian Club [Visayan-speaking manipud iti probinsia ti Davao] ken dagiti sabsabali pay a grupo a saan a nagbayag kas iti Calapenians of Hawaii, Carcarenians of Hawaii, Tubigon Association, Panay-Negros Association, Siquijor Association, kdpy. Manen, nabangon dagitoy a lokal a grupo para iti sosial ken kultural a gagem.

Kadagiti kabangibang nga isla, timmaud met dagiti sabsabali pay a Visayan groups kas iti Visayan of Hawaii, Hilo Visayan Club, Kona Visayan Club, Visayans of Hawaii- Hamakua, Kauai Visayan Club, Molokai Visayan Club, etc.-- nakabase dagitoy iti intero a rehion imbes a ti provincial wenno linguistic grouping.

Nangrugi ti pannabukel iti statewide organizations ti amin a grupo dagiti Bisayano idi 1980's. Immun-una ngem iti daytoy, idi 1959, binangon ni Juan Dionisio, maysa a Bisayano, ti United Filipino Council of Hawaii [UFCH]. Nakikappeng ti grupo dagiti Visayans iti UFCH. Kalpasan ti duapulo ket lima a tawen, kaaduan dagiti Visayan groups ti nagdesision a nakisina iti UFCH ken nagporma iti kabukbukodan a statewide umbrella organizations.

Manen, awan ti nalawag a rason ti panagikkat dagiti Visayan groups iti UFCH. Ngem nalawag a basbassit ti bilangda no maikumpera iti kaadu ti bilang dagiti Ilokano, a gapu iti daytoy a rason, awan ti gundaway dagitoy a Bisayano a makagun-od iti kina-leadership ranks iti UFCH.

Ti Congress of Visayan Organizations [COVO]
NABANGON idi 1985 ti Congress of Visayan Organizations [aka Visayan Congress], ti umbrella Visayan organizations iti Hawaii a kas Visayan League babaen ti tulong dagiti sumagmamano nga indibidual: ni dati a Philippine Consul General Raul Rabe, ti Dios-ti-aluadna a Honolulu City Council Chair ken State Representative Rudy Pacarro, ni dati a State Representative Bernaldo Bicoy, Antonio Ypil, Sr., ti Dios-ti-aluadna Fr. Jaime Neri, Firmo Dayao ken ti pimmusayen a Ricardo Labez. Naitipon daytoy kas Hawaii non-profit corporation idi Pebrero 9, 1988, babaen iti panagadaptarna iti agdama a nagan ti korporasion manipud iti singasing ni Dios-ti-aluadna Juan Dionisio.

Ti gagem ti COVO: Tapno maorganisa ken maikaysa iti sabsabali pay a Visayan Organizations ti Hawaii, tapno mataginayon ti pagsasao a Bisaya ken ti kultural a tradision daytoy, ken mangasistir ti panangidanon iti edukasion, sosial, ken ekonomia a makatulong iti komunidad ti Hawaii.

Nakikadua ti COVO iti sabasabali pay a 20 nga indepent unit member organizations iti estado, malaksid iti Lanai ken Maui. Idauloan ti Board of Governors ti COVO babaen iti panagiwanwan ti Presidente ken opisiales ehekutibo, ti area governors ken presidente ti Island Councils.
Dagiti pasado a nagprespresidente: Firmo Dayap, Rudy Pacarro, Nic Musico, Corazon Roa, Dr. Danelo canete ken Abogado Bernaldo Bicoy [tallo a termino]. Ti agdama a presidente, Dr. Serafin "Jun" Colmenares, Jr.

Tapno maital-o ti panagkaykaysa dagiti Bisayano, ipablaak ti COVO ti quarterly newsletter ken mangsangaili kadagiti imbitado a bisita iti aglinawas a programa ti radio KNDI. Importante ti panakatagiben ti lengguahe ti Bisaya ken ti kultura ti kangrunaan a gagem. Nagsangaili pay ti COVO ken nag-co-sponsored kadagiti fiesta, cultural performances, martial arts ken sabsabali pay nga aktibidad a pakaipabuyaan iti kultura ti Bisaya. Nagsangaili pay ti COVO kadagiti delegasion manipud iti Visayan region, ken nairaman dagiti Visayan songs ken naipaset iti Filipino community events. Suportaran pay ti COVO ti rondalla group ken ti panakaangay iti language classes. Nabiit pay nga impasa ti COVO ti resulosion iti posibilidad a mairaman iti mabiit ti kurso iti Bisaya Language ken Kultura idiay Unibersidad ti Hawaii. Addaan pay ti COVO iti college scholarship programa a mangipapaay ti sagsasangaribu a doliar iti innem nga estudiante iti tinawen.

Responsibilidad pay ti COVO ti panakaestablisar iti Hawaii Sister Relationship iti siudad ti Cebu ken sabsabali a probinsia. Timmulong iti humanitarian efforts para kadagiti nagbalin a biktima iti panagbettak ti Mt. Pinatubo, ti Dona Paz collision ken dadduma pay a didigra idiay Filipinas. Makikamkammayet iti Konsulada Heneral ti Filipinas, iti Filipino Community Center ken sabsabali pay nga organisasion iti komunidad para kadagiti nagduduma a mayuswat a proyekto.

Kamaudiananna, nagbalin nga aktibo ti COVO iti politika babaen iti Committee on Political Education [COPE] nga idauloan ni Chairman Emeritus, Antonio Ypil.*