FILIPINO PIONEER TI POLITIKA ITI HAWAII NI RICHARD CALDITO, SR.

Richard Caldito, Sr.

MAYSA nga ama, maysa a lolo, ken kangrunaan ti amin, awagan dagiti makaam-ammo kenkuana iti "tata." Isu daytoy ni Richard "Pablo" Caldito, Sr., ti maaw-awagan ti "Filipino Pioneer ti Politika iti Hawaii."

Simmanglad nga immuna ni Caldito, karaman ti pamiliana iti Honolulu, sakbay a nakadanonda iti maudi a destinasionda- ti Kahului Harbor. Naibalayda iti Camp 1 [nga awaganda pay iti Russian Camp], maysa daytoy a kampo iti Spreckelsville nga asideg iti Paia ita. Ditoy a simrek a nagbasa ni Caldito iti Spreckelsville Elementary School. Ket manipud iti Spreckellesville, immakarda [ti pamiliana] diay Waihe'e Camp.

Kadaydi a panawenna, ammona nga adda ragsak iti lugar a napananda. Nagtitiponan ngamin ti nagduduma a puli, a daytoy ti gapuna a nangted ti ad-adda pay a kinaragsak iti nagbabaetanda [kadagitoy baro a tattao a kalangen ken karruba ti pamiliana]. Ammoda ti agpipinnaranud ken agtitinnulong iti kasapulan ti tunggal maysa.

Nagpirma idi ti ama ni Richard iti tallo a tawen a kontrata iti Hawaiian Sugar Planters Association [HSPA], ket iti uneg daytoy tallo a tawen, namnamaen [ti ama ni Richard] a makaurnong iti nawadwad a kuarta sakbay nga agsubli ti pamiliana diay Filipinas.

Kalpasan a nagobra iti duapulo ket dua nga aldaw, nakaawat ti ama ni Richard iti agdagup 22 doliar kas sueldona, idinto nga agawat met ti inana kadagiti labaanna manipud iti karrubada tapno tumulong iti gastosen ti pamilia. Makaurnong laeng daytoy iti lima a doliar iti makabulan a panaglabanderana.

Idi tawen 1923, nayanak ti kabsat a babai ni Richard- ni Trinidad. Marikna dagiti Caldito ti kinarigat ti panagbiag iti daydi a panawen. Ket gapu ti daytoy, nagdesision ti ina ni Richard nga agawidda diay Filipinas, nga ikuyogna ti kabsat ni Richard a lalaki ken ti agtallo bulan a kabsatna a babai, ket mabati ni Richard iti sidong ti amana iti Hawaii.

Idi agtawenen ni Richard iti dose, kalikagumanna a tulongan ti amana tapno makaurnong ti pagbiagda. Pinawilan ti otoridad ti nasao a planona ket imbagada ketdi nga agbasa daytoy [kadagidi a panawen, awan pay ti makuna a "child labor laws"]. Ngem nagtrabaho laeng ket naupaan daytoy nga agdalus kadagiti root- nabayadan iti 11 a doliar iti kada bulan.

Kadagidi a panawen, masapul nga agtrabahoka iti duapulo ket dua nga aldaw tapno mabayadanka iti makabulan a sueldo. No saan, agtrabaho dagiti dadduma iti duapulo ket tallo nga aldaw para iti "bonus pay."

Nagtrabaho ti ama ni Richard iti sugar plantation iti Puunene, sangapulo agingga iti dose nga oras ti tunggal aldaw ket maakawat daytoy iti 20 doliar iti tunggal bulan. Kanayon met a mangipaw-it iti kuarta [ti amana] idiay Filipinas tapno masuportaran ti pamiliana.

Ket idi Setiembre 1924, nakikadua ti ama ni Richard kadagiti nag-welga iti plantasion ti kaunasan. Nakitipon da Richard ken ti ama daytoy kadagiti dadduma a pamilia dagiti nag-welga ket ditoy a mapanda mangan iti maysa a soup kitchen. Ti soup kitchen ket maysa a panganan ken pakatipontiponan dagiti ag-welga, ket ditoy pay ti pangipakitaan [dagiti ag-welga] ti suporta ti tumunggal maysa kadagidi a panawen.

Nairana ti panag-welga dagiti trabahador iti "Hanapepe Massacre" iti isla ti Kauai, iti Mcbryde Plantation no sadino a ditoy ti nakapaltogan ken nakatayan ti uppat a kameng ti polisia ken 16 a Filipinos a nag-welga. Naarestar ti 101 a Filipinos, 76 kadagitoy ti nadengngeg ti kasoda iti korte idinto a 60 met ti nasentensiaan a mabalud. Napabasol ni Pablo Manlapit, nangidaulo kadagiti nag-welga-  iti insubordination ken perjury. Manipud idin, inawagan ti pamilia ken gagayyem ni Richard iti "Pablo."

Saan met a sinayang ni Richard ti orasna kabayatan daydi tiempo ti panag-welga, nagdalus daytoy iti sapatos. Gapu ta nasingpet daytoy nga anak, itedna ti 4 a doliar a maurnongna iti amana. Mangted met ti amana iti 35 cents ken ni Richard ket kasta unay ti ragsakna.

Nagturpos ni Richard iti Waihe'e School ken iti Wailuku Junior High [ti Wailuku Elementary iti agdama] idi 1929. Simrek iti Lahainaluna school.

Kabayatan ti kaaddana iti high school, nagdesision ti ama ni Richard tapno agsubli ken tumipon iti pamiliada idiay Filipinas ket nabati ni Richard nga agmaymaysa iti Hawaii. Ket gapu iti daytoy, innala ken inaywanan ti maysa a pamilia ti hapon a nasayaat ti panagpuspusona ni Richard- iti nagan a Koichi Yamanaka. Imbilang dagiti ag-Yamanaka a kameng ti pamiliada ni Richard. Kasta met nga ibilang dagiti annak ni Koichi a kabsatda ni Richard. Nagnaed ni Richard kadagiti Yamanaka iti walo a tawen.

Idi 1933, nangrugi a nagtrabaho ni Richard iti Wailuku Sugar. Natuok ken adu nga ekspiriensana iti nasao a trabaho kas iti "hapai ko" [agawit/agbagkat iti nadagsen nga unas].

Idi tawen 1940, nagtrabaho daytoy iti Waihe'e Dairy ket idi 1948, nakitipon iti Hawaii Life Insurance Co., kas life insurance underwriter.

Immakar ni Richard iti Wailuku town, asideg iti Iao School. Ket idi 1954, nagatendar iti pangrabii a klase iti Baldwin High School Adult Education Program kabayatan nga agtrabaho daytoy kas truck driver ti Wailuku Sugar Company. Kalpasan ti innem a bulan, naawatna ti high school diploma ket intuloyna ti panagbasana babaen ti pagtunosan/panagsinnurat iti La Salle University. Nagbalin nga ahente ti Real Estate idi 1960 babaen ti Maui Realty.

Ni Richard ti umuna nga American iti Filipino a nagtaudan/kaputotan a nabotosan ken naipatugaw iti opisina ti county iti Estados Unidos.

Idi 1956, nabotosan daytoy kas maysa a Maui County Board Supervisors. Nagtuloy a nagserbi iti MCBS agingga a nagbalin a kameng ti konseho idi 1972. Karaman ditoy dagiti nakaad-adu a pagkamenganna kas iti Catholic Church, iti pageskuelaan, Boy Scout, iti negosio ken aktibidad iti komunidad.

Idi tawen 1959, maysa ni Richard kadagiti teddek ti pannakabangon ti United Filipino Council of Hawaii [UFCH], statewide umbrella organization ti Filipino Clubs. Mairaman ditoy da: dati a Philippine Consul General Juan Dionisio [pimmusayen], Roland Sagum, Justo dela Cruz ken Andres Baclig. Idi 1961, napili ni Richard kas maysa kadagiti uppat a negosiante ti Hawaii a maibaon idiay Filipinas iti maudi a panagbisita ni Gen. Douglas McArthur.

Naawat ni Richard dagiti adu pammadayaw. Idi Nobiembre 1998, napadayawan daytoy idiay Washington D.C. babaen iti Filipino Image Magazine kas maysa kadagiti 20 Outstanding Filipino-Americans iti Estados Unidos, Canada ken Guam. Ti kaudian a pammadayaw a naawatna: Maui Filipino Community Council Binhi at Ani Achievement Award, Fil-Am News/Observer Certificate of Recognition, ken ti UFCH Certificate of Recognition Lifetime Achievement.

Nayasawa ni Richard ken ni dati ken pimmusayen Dorothy Lovell. Naaddaanda iti uppat nga annak. Ni Ivy, inaunaan, nangisursuro iti Washington D.C..

Ti sumaruno, ni Richard Caldito, Jr., dati a miembro ti Hawaii State Representatives [nayasawa ken ni Toni Rodriguez ken adda uppat nga annakda].

Ni Charlene Rodriguez, maikatlo nga anak ni Richard, empleado ti Maui County Parks and Recreation Department [nayasawa ken ni Peter Rodriguez ken tallo ti annakda].

Ti inaudi isu ni Iola Balubar, mabigbig a Kumu Hula [nayasawa ken ni Richard Balubar- maysa a negosiante].

Pammagbaga ni Richard kadagiti agtutubo: "Agbasa- ti masakbayan agbatay iti edukasion. Babaen iti edukasion, maawat ti nangatngato a sueldo. Agpakumbabakayo."

Para kadagiti nataengan kunana, "Laglagipen ti naggapuanyo. Tulongan ti pamiliayo idiay Filipinas. Agpaidasig iti politika. Nakalukaten ti ridaw ti politika babaen kadagitoy a Filipino pioneers: Pedro dela Cruz ti Lanai, Benjamin Menor ti Hilo, Peter Aduja ti Hilo, Richard Caldito Sr ti Maui, Bernaldo Bicoy ti Honolulu, Emilio Alcon ti Honolulu, Rudy Pacarro ti Honolulu, Elias Yadao ti Hilo, George Pascua ti Kauai, Eduardo Malapit ti Kauai ken Mariano Acoba ti Molokai."

Nayanak ni Tata Caldito idi Pebrero 1, 1913 idiay Bacarra, Ilocos Norte. Kinakuyogna dagiti dadakkelna da Crispin ken Monica, agraman ni Luis a kabsatna a napan iti Hawaii idi Marso 21, 1922 babaen iti naglugananda a barko S.S. Lincoln manipud iti Manila Harbor.*



FILIPINO PIONEER TI POLITIKA ITI HAWAII NI RICHARD CALDITO, SR. 
Rudy Ram. Rumbaoa
Fil-Am Observer Article/05.10.2007
wwwammuenpaydaytoysakada.blogspot.com