NATUDIO A NAGPAKADA

ni Rudy Ram. Rumbaoa GAPU iti awis ken napintas a kari dagiti pannakabagi ti Hawaiian Sugar Planters Association [HSPA] ken ni Ernesto, nagutigot a nagpirma iti kontrata tapno mairaman daytoy a mapan agtrabaho iti Hawaii. Ken ni Ernesto, dakkel nga opurtunidad daytoy kenkuana tapno agtrabaho ken mabaddekanna ti "Isla ti Paraiso" a kunada. Malaksid iti opurtunidad nga agtrabaho iti ballasiw taaw, adda napintas a masakbayan nga agur-uray kadagitoy a lallaki-- maaladanto dagiti bukodda a pamilia iti mabiit. Ngem naduktalan ti HSPA a sangapulo ket walo laeng ti tawen ni Ernesto, impagunamgunamda ngarud kenkuana nga agpakada nga umuna ken ni Inangna sakbay a mairaman nga agrubbuat a karaman dagiti sabsabali pay a lallaki nga agturong idiay Hawaii. Talaga a nabileg ti awis ti HSPA. Saanna a napagkedkedan. Nangato ketdi ti arapaap ni Ernesto ket gapu iti daytoy, kayatna nga itag-ay ti pamiliana manipud iti rigat. Ta iti laksid ti kinarigat ti trabaho idiay Filipinas kadagidi a tiempo, makatulong daytoy iti panangisakad ti biag ti pamilia. Ken para iti masakbayanna metten. Saanna nga inkaliwengweng ti singasing dagiti pannakabagi ti HSPA, natudio a nagpakada ken ni Nanangna. Di nagbayag, nagrubbuat dagitoy a lallaki a karaman ni Ernesto a nagturong iti paraiso nga agur-uray kadakuada. Asino ni Ernesto Guerrero? Tubo ken dimmakkel ni Ernesto iti Cabugao, Ilocos Sur. Nayanak idi Nobiembre 16, 1927. Nagpa-Hawaii ni Ernesto ken dagiti sabsabali pay a lallaki idi Enero 13, 1946. Naglugan ken nagrubbuat ti barko a S.S. Maunawili iti pantalan ti Salomague, Cabugao, Ilocos Sur. Kinaluganan ni Ernesto iti barko dagiti sabsabali pay a lallaki a bin-ig nga ilocano a nagpirma met iti kontrata nga agtrabaho idiay Hawaii a kas kada Manuel Garcia [pimmusayen], Teodorico Sabio, Simeon Garma, Frank Gazmen, Jaime Azueta ken Benny Gazmen. Agarup sangapulo ket pito nga aldaw ti biahe sakbay a nadanonda ti isla ti Hawaii. Iti panaglayag ti barko iti taaw, napadasan ni Ernesto ti nagsakit iti dua nga aldaw. Ngem saan la nga is-isu ti nagsakit, uray pay dagiti dadduma a lallaki a kinalugananna iti barko. Iti Hawaii, iti kampo... Kalpasan ti natuok a biahe iti barko, immuna a nakadanon ti S.S. Maunawili iti Hilo, Hawaii [Big Island]. Naidissaag ti sumagmamano a lallaki ditoy. Dagiti dadduma, naidestinoda idiay Maui, karaman ni Ernesto. Apaman a nakasangpet ti grupo ni Ernesto iti Maui, sinabat ida ti maysa kadagiti superbisor ti Pioneer Mill Plantation Company [PMPC]  ti Lahaina a destinasion ken pagtrabahuanda. Kalpasanna, naglayonda iti pakaibalayanda a kassangpet-- iti Waine'e Village nga awaganda pay iti kampo. Iti kampo ti Waine'e, maymaysa iti nakailugaran da Ernesto karaman iti agarup sangapulo ket lima pay a lallaki a batsilyer wenno di pay naasawan. Tunggal maysa kadagitoy a lallaki, agkukontribusionda para iti magatang a taraon a lutoenda. Iti nakaibalaynda, adda maysa a banio ken kasilias nga usarenda ngem isuna lang ta nayadayo bassit daytoy iti balay a mismo. Ni Ernesto ti pannakangiwatda. Isu pay ti agpakpakatawa wenno mangrayray-aw kadakuada no kasta nga agdigos dagitoy a lallaki napia la pangiliwliwag ti iliwda kadagiti pamilia a pinanawanda idiay Filipinas. Nakakalalagip para ken ni Ernesto ta isu ti para utang ken para tienda iti taraon a lutoenda idi idiay dati a Lahaina store. Pagpiaanna, saanda a narigatan a nagbayad iti ut-utangda iti tiangge ta amin a gastosenda ket maikannayonen a maikkat iti sueldoda. Ni Ernesto ti nadutokan a pannakangiwat dagiti welgista a kasangsangpet iti Hawaii. Maipagarup a nagpaut ti panagwelga dagitoy a trabahador iti lima a bulan. Ket bayat ti panagwelda, timmulong a nangted ti unyon a nakikappengan dagitoy a lallaki a nag-welga iti $25.00 iti kada bulan tapno maaramat a gastosen iti kasapulanda. Sabali lang ti bagas a tulong ti unyon para kadagiti single men ken lallaki nga addaan iti pamilia, ken adda pay gatas nga inawatda. Adda idi sub-kitchen nga usaren dagiti welgista. Kuna ni Ernesto a narigat ti nagpasaranda a nagwelga. Narigat ti agsakripisio iti lima a bulan. Ngem kunana a nasursuroda ti makibingay ken makiandingay. Sabali laeng met ti lames nga ipadawat kadakuada dagiti mangngalap a kas tulong. Saan pay a naibilang ditoy dagiti mula a natnateng. Agtitinnulongda. Ti trabaho ni Ernesto Iti Pioneer Mill ti destino ni Ernesto. Nagduduma a trabaho ti naited kenkuana nga aramidenna. Aggabut iti ruot, agputed iti kayo ti unas, ken agpasayak iti kataltalonan a pagmulaan iti unas. Nupay narigat ti trabaho ni Ernesto iti kataltalonan, naragsak a makaawat iti 39 cents a sueldona iti kada aldaw. Adda ragsak a marikna dagitoy a lallaki nangruna no aldaw ti Sabado. Dagiti batsilyer a kas ken ni Ernesto, adda panawenda a mapan agpasiar wenno agballog iti nagduduma a kampo dagiti Filipinos tapno agatendar iti pasala wenno maangay a pasken. Idi tawen 1950, napagasatan ni Ernesto a nagtagikua iti maysa a karro/kotse a Chevrolet. Gapu iti daytoy, kanayon nga agatendar ni Ernesto ken dagiti gagayyemna kadagiti pasken pang-sosial iti komunidad ken dadakkel a Filipino Clubhouses idiay Paia. Kuna ni Ernesto nga agbayad ti agsala iti singkuenta sentimos iti tunggal lima a minutos a panagsala. Sabali laeng ti ribbon dance. Adda nagduduma a maris ti ribbon ket bayadan dagiti lallaki nga agsala. No mayawag ti kolor ti ribbon a ginatangmo, isu ti mapagasatan nga agsala iti naituding nga oras. Sa maysa pay, tunggal ibagian ti tunggal kampo iti agesponsor iti pasala. "Naragsak dagidi a panawen," linagip ni Ernesto. Sabali laeng ti ragsak iti Waine'e Village. Agparti dagitoy a lallaki iti baboy, kalding, manok ken baka sadanto pagbibingayan nga arigna uraga. Sabali laeng ti pallot a pagliwliwaan dagitoy a lallaki. Iti Honolua, Pukuli'i ken iti Lahaina Pump ti pakaangayan ti pallot. Inako ni Ernesto nga adda latta idi polis nga agsisiim iti ar-aramidenda ngem nasikapda nga agpakni tapno saanda a matiliw. Arigna maysa a swap meet ti lugar ti pagpapallotan. Aglako dagiti babbai iti kankanen wenno makmakan ken natnateng. Kasla pagpiestaan. Idi nagayat ni Ernesto Inkallaysa ni Ernesto ni dati nga Emiliana Jaime. Nagdenna da Ernesto ken Emiliana iti tallopulo ket lima a tawen, ngem daksanggasat ta pimmusay ni Emiliana idi Agosto 1991. Maysa ti nagbalin a bungada: ni Barney Guerrero. Saan a dagus nailiwliwag ni Ernesto iti pannakapukawna ken ni Emiliana. Ngem apaman a nagsubli ni Ernesto iti trabahona, iti dati a Lahaina Broiler Restaurant kalpasan iti maysa a bulan a funeral leave, nasirig ket natukay ti rikna ni Ernesto ti maysa a nalasbang a balasang-- ni Angelina Baclay. Kasla nairanrana iti panagsabat ti dalan da Ernesto ken Angelina. Ngamin, naguyugoy ti rikna ni Angelina iti ubing a balo a ni Ernesto. Di nagbayag, nagayan-ayatenda Ernesto ken Angelina. Manipud Disiembre 1991, nagdenna da Ernesto ken Angelina a kas agasawa. Nabiag manen ti nagmanto a rikna ni Ernesto gapu iti dungngo ni Angelina kenkuana. Inawat ni Angelina ti akemna a kas pannakaina ni Barney ken Lola da Dawn ken David nga anak ni Barney. Mannakaawat ti tunggal maysa kada Ernesto ken Angelina. Adda debosion ken pannuporta. Ket no seknan kadagiti bambanag, yun-una ni Angelina ni Ernesto a pagserbian. Naatake iti puso ni Ernesto ket mismo a ni Angelina ti nangasikaso kenkuana. Saanna a pinanawan agingga nga immimbag ni Ernesto. Uray pay idi nagsakit ken nayospital ni Angelina idiay Honolulu, ni pay laeng Ernesto ti pampanunotenna no kasano ti kasasaad ti lakayna. Relihiosa unay ni Angelina ta mamati iti bileg ti kararag. Maysa kadagiti nakalalagip iti panagbiag da Ernesto ken Angelina ket isu ti pannakikuyogda iti grupo ni dati a Maui County Mayor ken ti kaingungotna, Alan Arakawa a nagbiahe ken bimmisita idiay Filipinas a kas balikbayans. Ket iti umuna a gundaway, napadayawan ni Ernesto a kas maysa a sakada iti panagpiesta ti Cabugao, Ilocos Sur. Kas paset iti panagwatwat ni Ernesto, kaay-ayona ti agmula kadagiti nagduduma a natnateng iti gardenna. Ni Angelina? Aktibo a miembro iti Maria Lanakila Filipino Catholic Club, Sacred Heart Society ken Maria Lanakila Choir. Ti makuna da Ernesto ken Angelina kadagiti ub-ubbing ken agtutubo: "Agbasakayo. Daytoy ti kaimbagan a maipatawid kadakayo dagiti nagannakyo. Saan a madadael ti adal. Bukodyo ken saanto a maitalaw. Raemen ken respetaren dagiti nagannak ken in-inauna ngem dakayo." Para kadagiti kapatadanda: "Ita ta adda pay nabatbati a pigsa iti bagi, agragsak! Taraonan ti bagi kadagiti nasustansia a makmakan, iti naespiritual a bambanag ken agwatwat iti inaldaw no kabalinan.***